دكتۆر عیسمەت شەریف

 ژیانێكی پڕ لە سەروەری و شكۆمەندی

دكتۆر عیسمەت شەریف وانلی ژیانێكی پان و بەرینی بەسەر برد و لە تەمەنی هەشتا و حەوت ساڵیدا ماڵئاوایی لێكردین. هەرچەندە سەردانەكانی وانلی بۆ كوردستان، بەسەر یەكەوە یەك ساڵی تەمەنی پڕ ناكەنەوە و ساڵانی منداڵی و هەرزەكاری و ڵاوێتی لە شام و سێ لە سەر چواری ساڵانی تەمەنیشی لە سویسرا بەسەربرد، لە گەڵا ئەوەشدا ئەو زۆر كورد بوو و هەمیشە لە هەوڵی كورد و كوردستاندا بوو. وانلی زیاتر لە نیو سەدەی تەمەنی بۆ خەبات لە پێناوی دۆزی كوردا تەرخان كرد. 

    عیسمەت شەریف وانلی لە بنەماڵەیەكی كوردی، بە ڕەچەڵەك باكوری، لە ٢١ نۆڤەمبەری ساڵی ١٩٢٤ لە گەڕەكی كوردان (بۆ ئەوەی ناوی كوردی لێ بكەنەوە، شۆڤینیستان زیاتر ناوی گەڕەكی روكنەدینیان بە سەریدا سەپاند) لە شام هاتۆتە دونیاوە . بنەماڵەی باوكی محەمەد شەریف وانلی لە گوندێكی دەوروبەری وانەوە (گوندی زڤیك) لە كۆتایی سەدەی نۆزدەدا هاتوونەتە شام (دیمەشق). كەس وكاری دایكیشی خەیریە عەبدوڵڵا هەر لەو كاتانەدا لە ئامەدەوە هاتوونەتە شام . 
خوێندنی سەرەتایی ، ناوەندی وئامادەیی لە شام (دیمەشق) تەواوكردووە. ئەو قوتابخانەی لێی دەخوێند لە یەن عادیلە خانمی خوشكی سەڵاحەدینی ئەیوبییەوە لە سەدەی دوازدەی زانینییدا بنیات نرابوو و ئەو زانیارییانە لە سەر دەروازەكەی نووسرابوو. وانلی هێشتا لە قوتابخانەی ناوەندی دەیخوێند كاتێ لە گەڵا هاوڕێ و هاوپۆلەكانیدا لە گەڕەكی كوردان یانەیەكی وەرزشی تۆپی پێی بە نێوی (یانەی كوردستان)  دامەزراند. 
هەر لە تافی هەرزەكاری ولاوێتیدا بە هۆی ئەوەی لە بنەماڵەكەی دیار بوو، لە گەڵا كەسایەتییە دیارەكانی ئەو سەردەمەی كورددا ئاشنایی پەیدا كردبووە وەكو : جەلادەت بەدرخان، مەمدوح سەلیم، قدری جەمیل پاشا، ئەكرەم جەمیل پاشا، نورەددین زازا وقەدری جان، لە بەیروتیش دەبێتە ناسیاو و دۆستی میر كامەران بەدرخان كە دوایی لە ئەوروپا بۆ دەمێكی درێژ بەردەوام دەبێ.   


دوای تەواوكردنی قوتابخانە چووەتە بەیروت و دەستی بە خوێندنی ئەندازە كردووە، بەڵام دوای دوو ساڵ خوێندن لەو بوارە، لەوە دەگات كە ئەوە ئەو دونیایە نیە كە ئەو حەزی لێدەكات. هەر لەو كاتەدا چەند كۆرسێكی فەلسەفەشی لە كۆلێجی ئەمریكی، كە دوایی دەبێت بە زانكۆی ئەمریكی لە بەیروت خوێندبوو. 
زۆر جار بە خۆی دەیگێڕایەوە كە هەر لەو كاتەوە زۆری حەزی لە زانستی مێژوو دەكرد وهەمیشە ئەوەشی دەوت كە بینینی محەمەد ئەمین زەكی بەگ ئەیلهامی زۆری پێ بەخشیوە بۆ ئەو حەز و خولیایە بۆ مێژوو. 
لە كۆتایی ساڵی ١٩٤٨ ڕوو دەكاتە سویسرا ولە ٢٩ نۆڤەمبەری ئەو ساڵەدا دەگاتە لۆزان. وادیارە گرنگترین ڕووداوەكانی ژیانی وانلی لە مانگی نۆڤەمبەردا بوونە. هاتنەدونیاوە (هەرچەندە دەیوت كاتێ گەیشتووەتە سویسرا و رۆژی لەدایكبوونیان لێ پرسیوە ئەو رۆژەی بە بیردا هاتووە، دەنا وەكو زوربەی كوردانی ئەو كاتە و دوای ئەوەش ڕۆژی راستەقینەی لە دایكبوونی خۆی نەزانیوە) ، گەیشتنی بە سویسرا ولە كۆتاییدا كۆچی دوایی لە ٩ نۆڤەمبەری ٢٠١١ دا. لە لۆزان لە گەڵا نورەددین زازادا جارێكی تر یەك دەگرنەوە. زازا ڕۆڵێكی گەورە دەبینێ لە ڕێنمایی كردنی وهاندانی بۆ خوێندنی قانون لە زانكۆی لۆزان. بە سەركەوتوویی خوێندن تەواو دەكات وبۆ زیاتر لە بیست وپێنج ساڵ، گەلێ جار لە تەك كاری سیاسی و نووسیندا، لە بەشی قانونی كۆمپانیایەك لە لۆزان كار دەكات. 
 هەڵبژاردنی لۆزان لە لایەن وانلییەوە بۆ خوێندن و دوای ئەوەش بۆ ژیان و كار چیرۆكێكی لە پشتەوە بوو. چەند جارێك ئەوەی گێڕاوەتەوە كە ئەو بە خەیاڵی هەرزەكاریی خۆی وای بیر دەكردەوە كە دەبێ لە لۆزان بژێ و هەوڵبدات پەیماننامەی لۆزان، كە كوردستانی كرد بە چوار بەشەوە، لە نێو ببات و هەوڵبدات بۆ ئەوەی  پەیماننامەیەكی نوێ جێگەی بگرێتەوە، كە تێیدا دان بە مافەكانی كوردا بنرێت. لە واقیعدا ئەوە فەنتازیا و خەیاڵبڵاوی ساڵانی گەنجێتی وانلی بوو، كە لە دواییدا بۆ خۆی بە پێكەنینەوە باسی ئەو خەون و فەنتازیایەی دەكرد.    
لە ساڵی ١٩٥٦ لە تەك هەژدە قوتابی تری كوردا، كە لە ئەوروپا دەیانخوێند، كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردیان لە ئەوروپا دامەزراند. لە ساڵانی ١٩٥٨ بۆ ١٩٦٢ بە خۆی سەرۆكایەتی ئەو كۆمەڵەیەی دەكرد. هەر بە نێوی  كۆمەڵەی خوێندكارانیشەوە لە ساڵی ١٩٦٠ بەشداریی لە كۆنگرەی قوتابیانی جیهان لە بەغدا كرد.  
وتارەكەی لەو كۆنگرەیە، كە بە فەرەنسی بوو و تێیدا ڕەخنەی لە مادەی دووی دەستوری كاتی عیراق گرتبوو، دوای بڵاوكردنەوەی لە ڕۆژنامەی خەبات هەڵایەكی گەورەی نایەوە و كێشەی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و حكومەتی عەبدولكەریم قاسمی قووڵتر كردەوە و وانلیش لە عیراق بە زۆر دەركرا.  زۆر جار ئەوەی دەگێڕایەوە، كە ئەو ئەفسەرە عیراقییەی تا فرۆكەكە بەرێی خستووە،  ئامۆژگاری كردووە  جارێكی تر سەردانی عیراق نەكات. بەڵام وانلی ئامادە نەبوو مل بدات بۆ ئەو ئامۆژگارییە. ئەو چەند جارێكی تر سەردانی كوردستانی بە نهێنی كردو و جارێكیش سەری لە عیراقی هەمیشە پڕ لە كارەساتدا و ئەنجامەكەی ئەوبوو خەریك بوو سەری تێدا بچێت.      

وانلی دەستی لە مێژوو هەڵنەگرت و لە شەستەكان لە زانكۆی جنیف ماستەری لەو بوارەدا بەدەست هێنا و لە ساڵی ١٩٧٠ دكتۆرای لە مێژوو و سیاسەت لە زانكۆی لۆزان وەرگرت. تێزی دكتۆراكەی لە  سەر دۆز و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد بوو لە باشوری كوردستان. وەكو چالاكوانێكی سیاسی و نوێنەری شۆڕشی ئەیلول لە دەرەوە و ئاگادار لە ڕووداوەكانی ئەو شۆڕشە و نهێنییەكانی، دكتۆرنامەكەی واتای خۆی هەیە لەو بارەیەوە وكارێكی باشە كە خەریكن وەریدەگێڕن و بڵاوی دەكەنەوە. لە سەر پێشنیاری دكتۆر كامەران بەدرخان عیسمەت شەریف وانلی بۆ ماوەیەك مامۆستای مێژوو و كولتوری كورد بوو لە سۆربۆن. 
لە ٧ ئوكتۆبەری ١٩٧٦ پیاوكوژانی بەعسی عیراق هەوڵی تیرۆركردنیان دا و لە ماڵەكەی خۆی لە لۆزان بە سەختی برینداریان كرد. ئەو پیلانەی بەعسییەكان بە هۆی ئەو ڕاپۆرتەوە بوو، كە وانلی و وەزیرە  جەزائیرییەكەی هاوڕێی لە بارەی سیاسەتەكانی حیزبی بەعسەوە لە باشوری كوردستان لە دوای نسكۆی ١٩٧٥ بڵاویان كردەوە. راپۆڕتەكە ئەنجامی سەردانی لێژنەیەك بوو، كە لە خۆی و وەزیرێكی پێشووی جەزائیر و كابرایەكی سویسری پێكهاتبوو، بۆ عیراق و چەند دەڤەرێكی كوردستان لە هاوینی ١٩٧٥دا.  
ڕقی بەعسییەكانی سوریاش لە عیسمەت شەریف وانلی لەوانەی عیراق كەمتر نەبوو و ئەوانیش فەرمانی لە سێدارەدانیان لە دژی دەركردبوو.  
وانلی زمانی فەرەنسی، عەرەبی، ئینگلیزی بە ڕەوانی دەزانی و لە تەمەنی حەفتاساڵیشدا دەستی كردبوو بە فێربوونی زمانی كوردی ، هەرچەندە زۆر بە باشی فێری نەبوو. ئەوەی بەلامەوە سەیر بوو وانلی، كە زیاتر لە شەست ساڵی تەمەنی لە ئەوروپا بە سەر بردبوو و كارمن خانمی هاوسەری خانمێكی سویسری فەرەنسی زمان بوو ، هەمیشە دەیگوت برادەری ئەوروپاییم زۆر كەمن و لە دەرەوەی كار و كۆڕ و كۆنفرانس ئەوەندە لە گەڵیان هەڵناسم ودانانیشم و دڵم هەر بە كۆڕ و مەجلیسی كوردان دەكرێتەوە، هەرچەندە ڕەخنەی جددیی هەبوو لە سەر گەلێ نەریتی ناحەز و بارودۆخی كولتوری و سیاسی و رۆشنبیری كوردی. 
لە سەرەتای شەستەكاندا ولە دوای بەرپابوونی شۆڕشی ئەیلول (كۆمیتەی پاراستنی مافی گەلی كوردی) لە سویسرا دامەزراندبوو. لە ساڵی ١٩٧٨ یشدا لە تەك كۆمەڵێ كەسایەتی كوردی پارچەكانی كوردستاندا هەوڵی دامەزراندنی پارتێكی كوردستانیان دا، بەڵام بە هۆی باری سیاسی ئەو سەردەمەی كوردستانەوە ئەنجامێكی ئەوتۆی لێ نەكەوتەوە. ساڵی ١٩٨٥ (یەكێتی مافناسانی كوردی لە ئەوروپا) لە گەڵا كۆمەڵێ پارێزەردا دامەزراند. ساڵی ١٩٩٥ بوو بە سەرۆكی (ئینستیتوتی بەرلین بۆ زانست ولێكۆڵین) و لە هەمان ساڵیشدا بە ئەندامی دەستەی بەرێوەبەری (پارلەمانی كوردستان لە دەرەوەی وڵات) هەڵبژێردرا. لە نیوەی دووەمی نەوەتەكاندا سەرپەشتی پرۆژەیەكی تری نەتەوەیی كرد، ئەویش پرۆژەی ئینسكڵۆپیدیای كوردستان بوو لە گەڵا كۆمەڵێ پسپۆر و شارەزای كورد و كوردناساندا. مخابن دوای هەوڵ و كۆششێكی زۆر  خەرجی ئەو پرۆژەیە دەستەبەر نەكرا لە ڕێگەی یۆنیسكۆ و فۆندی كولتوریی ئەوروپاوە. زۆری پێخۆش بوو كە پێشنیاری ئەوەم بۆ كرد ئەم پرۆژەیە ببەینەوە بۆ كوردستان بە تایبەتی دوای ئەوەی لە كۆتایی ساڵی ٢٠٠٦ دا گەڕامەوە بۆ كوردستان.  بێ یەك و دوو پێمی وت: گرنگ ئەوەیە ئەو بۆ پرۆژەیە بۆ كورد و كوردستان ئەنجام بدرێ و هیچ گرنگ نیە ئێمە بیكەین یا كەسانی تر. بە خۆشحاڵییەوە لە ئەكادیمیای كوردی دەستمان بەو كارە كردووە و لە بەرنامەماندا بوو پایزی ٢٠١١ بانگهێشتی بكەین بۆ ئەوەی لە نزیكەوە ئاگاداری كاركانمان بێت لەو پرۆژە نەتەوەییە گرنگە، مخابن مەرگ دەرفەتی نەدا ئەو سەردانە بكات كە زۆر مەبەستی بوو.   ساڵانی١٩٩٩٢٠٠٣ بە سەرۆكی (كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان) هەڵبژێردرا و نووسەری ئەم چەند دێڕەش شەرەفی ئەوەی هەبوو هەم لە پارلەمانی كوردستان لە دەرەوەی وڵات لە تەكیدا كار بكات و هەم لە كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان جێگری بێ و لە پرۆژەی ئینسكڵۆپیدیای كوردستانیش هاوكاری یەكەمی بێت. 
عیسمەت شەریف وانلی لە نێوڕاستی شەستەكانەوە ئەوەی راگەیاندبوو كە ئۆتۆنۆمی دادی كورد نادات و پێویستە كورد داوای دەوڵەتی فیدیرالی دیموكراتی بكات، مادام ناتوانێ دەوڵەتی نەتەوەیی سەربەخۆی خۆی دابمەزرێنێ . ئەمەی بە روونی لە تێزی دكتۆراكەی لە ساڵی ١٩٧٠ خستۆتە روو. لە دوای روخانی رژێمی بەعسیش لێكۆڵینەوەیەكی فراوانی لە سەر سیستەمی فیدیرالی و دەستوری عیراق ئامادە كرد و من كردم بە كوردی و بڵاو كرایەوە.  


وانلی تا بڵێی پیاوێكی ئیشكەر بوو، لە كاركردن وەرس نەدەبوو، رۆژانە زیاتر لە دە سعات خەریكی نووسین و خوێندنەوە بوو . لە سەدان كۆنفرانس و كۆبوونەوە و سیمپۆزیۆمدا بەشداری كردووە و داخوازییەكانی كوردی خستۆتە ڕوو . لە سەر داخوازی مافی كورد زۆر توند بوو و ئامادە نەبوو نەرمی بنوێنێ وسازش بكات. 
لە ژیانی خۆیدا گەلێ كەسایەتی و سەركردەی كوردستانی وجیهانی بینیبوو. بێجگە لە سەركردەكانی بزاڤی سیاسی و ڕۆشنبیری كوردی لە چلەكانی سەدەی ڕابردووەوە تا دەسپێكی ئەم سەدەیە لە هەرچوار پارچەی كوردستان، عەبدولكەریم قاسم، خومەینی، قەزافی، پاپای ڤاتیكانی پێشوو و گەلێ لە سەركردەكانی ئیسرائیلی بینیبوو. كەسایەتییە سیاسییەكانی ئەوروپا زۆریان عیسمەت شەریف وانلیان دەناسی و ڕێزیان لێدەگرت.
كاتی خۆی زۆر هەوڵم لە گەڵیدا بیرەوەرییەكانی بنووسێتەوە. هەمیشە دەیوت كاتم نیە. جارێك ڕێككەوتین كە من كۆمەڵێ پرسیاری بۆ بنێرم ئەو وەڵامم بداتەوە. كاتێ پرسیارەكانم بۆی نارد وتی ئەمە پێویستی بەوەیە كتێبێك بنووسم. لە كۆتاییدا لە پرۆگرامێكی تەلەفزیۆنیدا بە نێوی (بۆ مێژوو) ، كە بۆ میدیا تیڤی ئامادەم دەكرد چاوپێكەوتنێكی پێنج كاتژمێریم لە گەڵیدا بە زمانی عەرەبی ئەنجامدا. بەشی زۆری بیرەوەرییەكانی لەو پرۆگرامەدا گێرایەوە و لە كاتی خۆیدا لەو تەلەفزیۆنە بڵاو كرایەوە. هەر بۆ ئەنجامدانی ئەو پرۆگرامەش ژمارەیەكی زۆر وێنەی دەگمەنی پێشكەش كردم، كە هەندێكێانم لە كاتی خۆیدا بڵاوكردەوە و ئەوانی تریشیان لە داهاتوودا بڵاو دەكەینەوە. سەرباری ئەوە لەم پازدە ساڵەی دوایی تەمەنیدا هەرچی شتێكی نووسیبێ دانەیەكی لێی بۆم ناردووە وژمارەیەكی زۆر نامە گۆرینەوە لە نێوانماندا هەبووە، هیوادارم لە داهاتوودا دەرفەت هەبێ بڵاویان بكەمەوە.  


لە ٩ نۆڤەمبەری ٢٠١١ لە كاتژمێر چواری سەر لەبەیانیدا لە تەمەنی ٨٧ ساڵیدا لە شاری لۆزان كۆچی دوایی كرد. وانلی تەنها كوڕێكی هەیە كە ناوی سیامەندە.  
پرۆفیسۆر وانلی ژمارەیەكی زۆر وتار ولێكۆڵینەوە بەرهەمی زانستی بە فەرەنسی ، ئینگلیزی، ئەڵمانی و عەرەبی بڵاوكردۆتەوە وبەشێك لە نووسینەكانی كراون بە كوردی، توركی، ڕووسی و فارسی .  سڵاو لە روحی پاكی وانلی و هەمیشە لە یادماندا بە زیندوویی دەمێنێتەوە.