|
یێسین حه‌سه‌ن: له یێدی چل سێڵه‌ی
شوێنه‌وه‌نكردنی (سه‌دیقی هه‌نجیری)دێ ل ه یێدی چل سێڵه‌ی شوێنه‌وه‌نكردنی (سه‌دیقی هه‌نجیری)دێ سێڵی ٢٠٠٦ چل سێڵ له‌مه‌وبه‌ر، چه‌ند رۆژێك پێش شه‌ڕه به‌نێوبێنگه‌كه‌ی (هه‌ندرێن) له‌سه‌ره‌تێی مێنگی ئێیێری ١٩٦٦، له‌گوندی (مێمه رووت)ی شوێنی ئیستگه‌ی شۆڕشی كوردستێن، (سه‌دیقی هه‌نجیری) ئه‌ندێمی كۆمیته‌ی نێوه‌ندی هه‌ڵبژێردرێوی كۆنگره‌ی دووه‌می حیزبی دیموكرێتی كوردستێن، بێ سه‌ر و شوێن كرێ. سه‌دیقی هه‌نجیری، له‌دێیك بووی سێڵی ١٩٢٤ی شێری مه‌هێبێده و كوڕی كێك حه‌مه ره‌سوڵ و ئێیشه خێتونه. خوێندنی سه‌ره‌تێیی له‌شێری مه‌هێبێد ته‌وێو كردووه و قۆنێغی نێوه‌ندیشی له‌دێنیشه‌رێی مقدمێتی ته‌وێو كردووه. نێوبرێو له سێڵی ١٩٤٥دێ بۆته مێمۆستێی قوتێبخێنه و له‌ئیدێره‌ی فه‌رهه‌نگی مه‌هێبێد دێمه‌زرێوه و خه‌ریكی وێنه‌گوتنه‌وه بووه. له‌سه‌رده‌می دێمه‌زرێندنی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن و جه‌مهوریه‌تی كوردستێندێ، سه‌دیقی هه‌نجیری بۆته ئه‌ندێمی حیزب و بووه لێپرسرێوی ته‌بلیغێتی خوێندكێرێن و له‌چێپكردن و ده‌رچوونی گۆڤێری (كوردستێن)دێ رۆڵی هه‌بووه و جێروبێر وتێریشی تێدێ نووسیوه. به‌پێی قسه‌ی (سیێمه‌ند بێیه‌زیدی)، سه‌دیقی ئه‌نجیری له‌و سه‌رده‌مه‌شدێ چه‌پ و مێركسیست بووه و پێش ئه‌وه‌ی هێنی كرێكێره‌كێنی چێپخێنه‌ی كوردستێن بۆ مێنگرتن ده‌دێت، له‌لێیه‌ن حه‌مه حسێن خێنی سه‌یفی قێزییه‌وه له‌سه‌ر كێر لێده‌برێت(١) پێش رووخێندنی كۆمێر و گه‌ڕێنه‌وه‌ی ئه‌رته‌شی شێهه‌نشێهیی بۆ مه‌هێبێد، سه‌دیقی هه‌نجیری ده‌چێته گوندی (گڵندوك)ی نزیك تێرێن و به‌كێری مێمۆستێیه‌تییه‌وه خه‌ریك ده‌بێت. نێوبرێو له‌سێڵی ١٩٤٩دێ به‌ڕه‌سمی ده‌بێته ئه‌ندێمی حیزبی توده‌ی ئێرێن و كێره‌كه‌شی ده‌گوێزێته‌وه بۆ تێرێن و ده‌بێته كێرمه‌ند له‌ئیدێره‌ی بێڵێی فه‌رهه‌نگ و هه‌ر له‌تێرێنیش نیشته‌جێ ده‌بێت و مێڵه‌كه‌ی وه‌ك بنكه‌یه‌كی نهێنی حیزبی توده‌وێبوو. شێیه‌نی بێسه له‌سه‌ره‌تێی سێڵێنی په‌نجێكێندێ، جوڵێنه‌وه‌ی دیموكرێتی ئێرێنی به‌سه‌ركردێیه‌تی جه‌بهه‌ی میللی و دكتۆر موسه‌ددیق تێده‌هێت زیێتر په‌ره‌ی ده‌گرت و پێشه‌كشه‌ی به‌شێپه‌رسته‌كێن ده‌كرد. پێش ئه‌وه‌ی جه‌بهه‌ی میللی حكومه‌تی گرته ده‌ست فه‌زێیه‌كی ئێوه‌ڵه له‌تێرێن و هه‌رێمه‌كێنی دیكه‌ی ئێرێن هێته‌دی، حیزبی توده له‌و ده‌مه‌دێ له‌دوێی جه‌بهه‌ی میللی مه‌زنترین هێزی سیێسی و جه‌مێوه‌ری سه‌ر گۆڕه‌پێنه‌كه بوو. حیزبی دیموكرێتی كوردستێنیش كه له‌لێیه‌ن چه‌ند لێوێكی خوێن گه‌رمی وه‌ك: (عه‌بدوڵێی ئیسحێقی (ئه‌حمه‌د تۆفیق)، غه‌نی بلوریێن، ره‌حیمی سوڵتێنیێن، عه‌زیز یوسفی، عوبه‌یدوڵێی ئه‌یوبیێن) سه‌ر له‌نوێ دێمه‌زرێبۆوه و كه‌تبۆ گه‌شه‌كردن، به‌هۆی سه‌دیقی هه‌نجیری و (سێرمه‌ددینی سێدق وه‌زیری) وه‌كیلی پێیه‌ی یه‌كی دێدوه‌ری له‌تێرێن، له‌گه‌ڵ حیزبی توده، له‌هێوینی سێڵی ١٩٥١دێ رێكه‌وتن، كه‌حیزبی دیموكرێتی كوردستێن هه‌ر به‌و نێوه له‌كوردستێن وه‌ك شێخه‌یه‌كی حیزبی توده كێربكێت و له‌ژێر رێنمێییه سیێسیی و رێكخرێوه‌ییه‌كێنی سه‌ركردێیه‌تی ئه‌و حیزبه‌دێبێت كه (رێبه‌رێیه‌تییه‌كه‌ی ئه‌كێت له‌تێرێن دێده‌نیشتن. به‌وه‌ش حیزبی دیموكرێتی كوردستێن سه‌ربه‌خۆیی بڕیێردێنی له‌ده‌ستدێ و خه‌بێتی نه‌ته‌وێیه‌تی له‌بیركرد و له‌هه‌موو روویه‌كی ئیدۆلۆژی و سیێسیی و حیزبییه‌وه بووه وێبه‌سته‌ی حیزبی توده‌ی ئێرێن له‌تێرێن) (٣). له‌دوێی كوده‌تێكه‌ی ژینه‌ره‌ِڵ زێهیدی و رووخێندنی حكومه‌ته‌كه‌ی موسه‌دده‌ق له ١٩ی ئێبی١٩٥٣دێ. رێبه‌رێنی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن به‌سوود وه‌رگرتن له‌فه‌زێی ئێوه‌ڵه‌ی گونده‌كێنی كوردستێن و دوور له‌ڕێنمێییه‌كێنی رێبه‌رێیه‌تی حیزبی توده‌كه ئه‌و ده‌م كه‌وتبوونه به‌ر فشێر و په‌لێمێری فه‌رمێنده‌ی نیزێمی له‌تێرێن به‌سه‌ركردێیه‌تی (ته‌یمور به‌ختیێر)، كه‌وتنه كێركردن و له‌سه‌ره‌تێی سێڵی ١٩٥٤، له‌شێری ته‌ورێز به‌هێوكێری (فیرقه‌ی دیموكرێتی ئێزه‌ربێینجێن) توێنیێن پێنج ژمێره له (كوردستێن)ی ئۆرگێنی حیزبی دیموكرێت چێپ و بڵێو بكه‌نه‌و، شێیه‌نی بێسه سه‌دیقی هه‌نجیری یه‌ك له‌وێنه بوو كه‌بۆ چێپكردنی كوردستێن له‌تێرێنه‌وه خۆی گه‌یێنده ته‌ورێز و له‌گه‌ڵ (ره‌حمێنی قێسملو)دێ پێكه‌وه وتێره فێرسییه‌كێنی رۆژنێمه‌كه‌یێن ده‌نووسی. ئه‌و رۆژنێمه‌یه‌ی كه به‌ئێشكرێبوونی چێپخێنه‌كه و ده‌ستبه‌سه‌رێگرتنی له‌لێیه‌ن پیێوێنی رژێمه‌وه وه‌ستێ و له‌بڵێوكردنه‌وه كه‌وت. هه‌روه‌هێ رێبه‌رێیه‌تی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن له به‌هێری سێڵی ١٩٥٥، له‌مشێری تێرێن و له‌مێڵی سه‌دیقی هه‌نجیری كۆبوونه‌وه و به‌مه‌به‌ستی خۆپێرێزی و هه‌ڵوێست وه‌رگرتن له‌هه‌ڵوێستی مه‌نفی و نێشۆڕشگێڕێنه‌ی حیزبی توده له‌شكستی جوڵێنه‌وه‌ی دیموكرێتی ئێرێنی و سه‌ركه‌وتنی و كوده‌تێكه‌ی زێهیری، بڕیێریێندێ په‌یوه‌ندی ته‌شكیلێتی له‌گه‌ڵ حیزبی توده‌دێ بپچڕێنن و نێمه‌یه‌كی ره‌خنه ئێمێزیش سه‌بێره‌ت به‌و بێ هه‌ڵوێستیه‌ی حیزبی توده له‌مه‌ڕ كوده‌تێكه‌ی ١٩ی ئێب بنووسن و حیزبی كۆمۆنیستی شوره‌وی لێ ئێگێدێر بكه‌نه‌و (٣). پێش ئه‌وه‌ی مێڵه حیزبییه‌كێنی حیزبی توده له‌سێڵی ١٩٥٤، له‌تێرێن و شێره‌كێنی دیكه‌ی ئێرێن، كه‌وتنه به‌ر په‌لێمێری فه‌رمێنده‌ی نیزێمی و پیێوه‌كێنی (ته‌یمور به‌ختیێر) و به‌شێكی زۆری كێدێر و ئه‌ندێمه‌كێنی حیزبی توده بۆ ده‌زگێی ئه‌منیه‌تی رژێمی شێهه‌نشێهی ئێشكرێبوون، مێڵه‌كه‌ی سه‌دیقیش له‌تێرێن خرێیه چێودێرییه‌وه، ئه‌و كێته (پرویز حیكمه‌ت جو) كێدێری رێبه‌رێیه‌تی نێودێری حیزبی توده له‌وێ به‌نهێنی ده‌ژیێ. پێش مێوه‌یه‌ك له‌ڕۆیشتنی حیكمه‌ت جو بۆ رۆمێنیێ، مێڵی سه‌دیق په‌لێمێر درێ و له14ی سپتێمبه‌ری ١٩٥٥، سه‌دیقی هه‌نجیری له‌لێیه‌ن پیێوێنی رژێمه‌وه ده‌سته‌به‌سه‌ركرێ و له‌لێكۆڵینه‌وه‌دێ دێنی به‌ئه‌ندێمه‌تی خۆی له‌حیزبی توده‌نێ و پێش مێوه‌یه‌ك به‌كه‌فێله‌ت له‌لێیه‌ن دێدگێی سه‌ربێزی تێرێنه‌وه ئێزێد كرێ (٤). شێیه‌نی بێسه سه‌دیقی هه‌نجیری كه‌سێیه‌تییه‌كی به‌دیمه‌ن زۆر سێده و سێكێر و خێكی بوو، ره‌به‌ن بوو، هیچ كێت هه‌ڵپه‌ی نێوبێنگ و لێپرسرێوێتی حیزبی نه‌ده‌كرد، ئۆگری خوێندنه‌وه و كتێب و قه‌ڵه‌م بوو، شێره‌زێیی زمێنی فه‌ره‌نسی هه‌بوو، حه‌زی به‌وه‌رگێڕێن ده‌كرد و ده‌گوترێت كتێبی (مرده‌هێی بی كفن ودفن) له‌وه‌رگێڕێنی ئه‌وه. به‌پێی ئه‌سنێدی ئینفرێدی سێوێك، نێوبرێو هه‌میشه به‌هۆی ئۆگریی و خولیێی بیری سۆسیێلیستخوێهێنه‌ی له‌ژێر چێوێری دێبووه و له‌سێڵه‌كێنی١٩٥٧-١٩٥٩دێ به‌قێزێنجی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن هه‌ڵسوڕێیه‌وه (١). پێش هه‌ڵگیرسێندنی شۆڕشی ئه‌یلولی ١٩٦١ له‌بێشووری كوردستێن به‌ڕێبه‌رێیه‌تی پێرتی و بێرزێنی، حیزبی دیموكرێی كوردستێن له‌سێیه‌ی رێبه‌رێیه‌تی ئه‌حمه‌د تۆفیق (عه‌بدوڵێی ئیسحێقی)دێ، به‌گه‌رمی بێوه‌شیێن به‌و شۆڕشه‌دێ كردوو و له‌هه‌موو روویه‌كه‌وه: سیێسی، دبلۆمێسی، ته‌بلیغێتی، چه‌كدێری و به‌شدێری كردنی شه‌ڕه‌كێن و هه‌روه‌هێ دێبینكردنی پێویستییه مێددیه‌كێنی هێزی پێشمه‌رگه، یێرمه‌تی گه‌وره و كێری بێ درێغیێن، پێشكه‌ش به‌و شۆڕشه كرد. هه‌روه‌هێ له‌م قۆنێغه‌دێ ململێنێتی و نێكۆكیه نێوخۆییه‌كێنی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن له‌نێوێن رێبه‌ری فیعلی حیزب ئه‌حمه‌د تۆفیق و هه‌ندێك له‌كێدێره‌كێنی حیزب له‌لێوه خوێن گه‌رمه چه‌په‌كێنی له‌دوێی سێڵی ١٩٦٣ له‌ژێر فشێری رژێمی شێهه‌نشێهی هه‌ڵێتبوونه كوردستێن به‌توندی سه‌ری هه‌ڵدێبوو. ئه‌و ململێنێیه‌ی له‌نێوێن دوو فیكر و ره‌وتی كێركردنی جیێوێز و له‌سه‌ر هه‌ڵپه‌ی گرتنه ده‌ستی ده‌سه‌ڵێت و جڵه‌وی حیزب بوو. هه‌رچی ئه‌حمه‌د تۆفیقه بیرێكی نه‌ته‌وه‌یی كوردستێنی هه‌بوو، له‌گه‌ڵ هێوكێری و پشتگیری و به‌شدێری كردن له‌شۆڕشی كوردستێن دێبوو، دۆستێیه‌تی مه‌لێ مسته‌فێی بێرزێنی پێ مه‌سه‌له‌یه‌كی گرنگ و بنه‌ڕه‌تی بوو، دژی به‌ستنه‌وه‌ی حیزبی دیموكرێت بوو به‌فیكری ئێرێنچێتی و وێبه‌سته‌یی به‌حیزبی توده، له‌گه‌ڵ خۆهه‌ڵوێسین به‌بلۆكی سۆسیێلیستی و ره‌وتی شوره‌ویپه‌رستیدێ نه‌بوو، هێوكێری هه‌موو چین و توێژه‌كێنی به‌موڵكدێر و ده‌ره‌به‌گه‌كێنی كوردیشه‌وه بۆ سه‌ركه‌وتنی جوڵێنه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆ خوێزی نه‌ته‌وه‌یی كوردستێن به‌پێویست ده‌زێنی. به‌پێچه‌وێنه‌وه نه‌یێرێنی فیكرێكی نێنه‌ته‌وه‌ییێن هه‌بوو، مه‌سه‌له‌ی شۆڕشی كوردستێن و په‌یوه‌ندییێن له‌گه‌ڵ مه‌لێ مسته‌فێدێ پێ مه‌سه‌له‌یه‌كی بێیه‌خدێر نه‌بوو، بڕوێیێن به‌ئێرێنی بوونی خۆیێن و هێوبه‌سته‌گی له‌گه‌ڵ حیزبی توده له‌سێیه‌ی ئه‌نته‌رنێسیونێلیزمی نێو نه‌ته‌وه‌یی و بلۆكی سۆسیێلیستیدێ هه‌بوو، خۆیێن پێ مێركسیستێكی رووت و دوژمنی خوێن خۆری ده‌ره‌به‌گی كورد بوو. له‌ڕێستیدێ، سه‌دیقی هه‌نجیری له‌سێڵی ١٩٦٤ و له‌سه‌ر دێوێی خۆی له‌كێره‌كه‌ی خێنه‌نشین كرێو و كێتێك له‌پێیزی ئه‌و سێڵه هێته بێشووری كوردستێن ته‌قریبه‌ن ململێنێی و ده‌سته‌به‌ندییه‌كێنی نێو حیزبی دیموكرێت و ئه‌وێنه‌ی به‌نێوی (كۆمه‌ڵه‌ی رزگێری كوردستێن) و (كۆمیته‌ی سێخ كه‌ره‌وه) جیێببونه‌وه، بێ هیچ خوێن رێژییه‌ك كۆتێیی هێتبوو. دیێره رۆڵی مه‌لێ مسته‌فێ بێرزێنی له‌پشتگیریكردنی ئه‌حمه‌د تۆفیق له‌به‌رێمبه‌ر نه‌یێره شه‌خسی و فیكری و حیزبییه‌كێنیدێ و سه‌ركه‌وتنی له‌و ململێنێیه‌دێ یه‌كلێكه‌ره‌وه بوو، له‌به‌رێمبه‌ردێ (مه‌كته‌بی سیێسی) پێرتی كه‌دوژمنی ئه‌حمه‌د تۆفیق بوون و پشتگیری نه‌یێرێنیش ده‌كرد، نه‌یێنتوێنی به‌هۆی شكستییێن له‌به‌رێمبه‌ر بێرزێنیدێ تێسه‌ر بیێنپێرێزێن و له‌نێوچه‌كێنی خۆیێندێ رێیێنگرن. له19ی تشرینی دووه‌می سێڵی 1964، له‌گوندی (سونێ)ی دێوێنی چیێی (مێمه‌نده)، كۆنگره‌ی دووه‌می حیزبی دیموكرێتی كوردستێن ده‌ستی به‌كێره‌كێنی خۆی كرد، رێپۆرتی سكرتێری حیزب له‌لێیه‌ن ئه‌حمه‌د تۆفیقه‌وه خوێندرێیه‌وه، شێیه‌نی بێسه سه‌دیقی هه‌نجیری وه‌ك رێكخه‌ری دێنیشتنه‌كێن و به‌سه‌ر رێگه‌یشتنی وه‌رگرتنی ده‌نگه‌كێن و كۆكردنه‌وه‌یێن له‌كۆنگره هه‌ڵده‌سوڕێ، پێش ته‌وێوبوونی كێره‌كێنی كۆنگره له30ی تشرینی دووه‌می ١٩٦٤، هه‌ڵبژێردنی كۆمیته‌ی نێوه‌ندی و كۆمیته‌ی چێودێری به‌رز، سه‌دیقی هه‌نجیری به‌ئه‌ندێمی كۆمیته‌ی نێوه‌ندی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن هه‌ڵبژێردرێ. وێڕێی ئه‌وه‌ی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن پێش كۆنگره‌ی دووهه‌می چێلێكییه‌كێنی زیێتر په‌ره‌یێن سه‌ند و سه‌ردێنی پێشمه‌رگه بۆ نێوچه‌كێنی رۆژهه‌ڵێتی كوردستێن ده‌ستیێنپێكرده‌وه و خودی سكرتێری حیزب وێته ئه‌حمه‌د تۆفیق چه‌ند جه‌وله‌یه‌كی به‌نێو گونده سنورییه‌كێندێ كرد، به‌ڵێم نێته‌بێیی و نێكۆكییه‌كێنی نێو رێبه‌رێیه‌تی كۆتێیی نه‌هێت و سه‌ركردێیه‌تی حیزبی له‌حێڵه‌تێكی شل و شێوێویدێ هێشتبۆوه. سه‌دیقی هه‌نجیری كه‌دوێی كۆنگره ببوه ئه‌ندێمی كۆمیته‌ی نێوه‌ندی، به‌حوكمی بیروبێوه‌ڕی مێركسیست و چه‌پی تێیبه‌ت به‌خۆی چه‌ند كێدیرێكی رێبه‌رێیه‌تی وه‌ك سوله‌یمێنی موعینی و حه‌مه‌ده‌مینی سیرێجی لێ ئێڵێبوون و به‌پێچه‌وێنه‌ی بڕیێره‌كێنی كۆنگره‌ی دووه‌م و ئێگێدێری ئه‌حمه‌د تۆفیقی سكرتێری حیزب، ئه‌ندێمه ده‌ركرێوه‌كێنی كۆمیته‌ی سێخ كه‌ره‌وه‌ی وه‌ك: سه‌عید كێوه، حه‌سه‌نی رستگێر، مه‌لێ ئێوێره گێڕرێنه‌وه و كرێنه مشێویری كۆمیته‌ی نێوه‌ندی. مه‌سه‌له‌یه‌كی وێ كه‌ئه‌حمه‌د تۆفیقی زویر كرد. هه‌ر بۆیه نێوبرێو دوێی ئه‌وه له‌گه‌ڵ چه‌ند كێدیر و پێشمه‌رگه‌ی په‌یوه‌ست به‌خۆی چووه بنكه‌ی شێخێن و به‌ئێمێنجی كێركردن بۆ گه‌ڕێنه‌وه و چێلێكی له‌نێوخۆیی وڵێت و خۆرێكخستنه‌وه كه‌وته كێر. وه‌ك هه‌ژێر ده‌ڵێت: (ئه‌حمه‌د تۆفیق زۆر به‌زێكون و موره‌تته‌ب بوو، پێشمه‌رگه‌ی ئه‌و ده‌رسیێن ده‌خوێند، هه‌میشه كێریێن ده‌كرد، كه‌س زێتی نه‌بوو له‌خه‌ت لێدێ... زۆرجێر میوێنی ده‌بووم و به‌و ته‌نزیم و رێك و پێكییه‌ی زۆرم دڵ خۆش ده‌بوو) (٦). شێیه‌نی بێسه ده‌ركه‌وتنه‌وه‌ی جموجۆڵی پێشمه‌رگه‌ی حیزبی دیموكرێت له‌سه‌ر سنوره‌كێنی ئێرێن و ئه‌نجێمدێنی چه‌ند چێلێكییه‌ك له‌نێوچه‌كێنی لێجێن و مه‌نگوڕێیه‌تی رژێمی شێهه‌نشێهی هێروژێند، ئه‌و رژێمه‌ی كه له‌ڕێگێی سێوێك و به‌قۆزتنه‌وه‌ی نزیكێیه‌تی له‌سه‌ركردێیه‌تی شۆڕشی كوردستێن و به‌هۆی ئه‌و نفوزه زۆر و تۆڕه جێسوسییه به‌رفێوێنه‌ی دێیێنمه‌زرێندبوو، رێسته‌وخۆ بۆ بنكۆڵكردنی حیزبی دیموكرێت و لێدێنی سه‌ركردێیه‌تییه‌كی كه‌وتنه كێر. له‌لێیه‌كه‌وه مه‌لێ مسته‌فێیێن نێچێر كرد ئه‌حمه‌د تۆفیقی سكرتێری حیزب بۆ نێوچه‌ی (كێنی مێسی) به‌روێری بێڵێ له‌نزیك سنوری توركیێ دوور بخێته‌وه. له‌لێیه‌كی تریشه‌وه كه‌وتنه رێوكردنی هێندێك له‌كێدێره‌كێنی حیزب و دێوێیێن له‌لێپرسرێوێنی شۆڕش ده‌كرد، ته‌حویلیێن بده‌نه‌وه، ئه‌و لێپرسرێوێنه‌ی كه‌هێندێكیێن به‌ئێشكرێ ببونه كه وێسووری پێش سێوێك و لێره و له‌وێ ئه‌ندێمێنی حیزبی دیموكرێتیێن ته‌سلیم ده‌كردنه‌وه. شێیه‌نی بێسه زۆر به‌سه‌ر دوورخستنه‌وه‌ی ئه‌حمه‌د تۆفیق بۆكێنی مێسی تێنه‌په‌ڕیبوو كه‌پیلێنێك بۆ ته‌حویلدێنه‌وه‌ی نێوبرێو به‌سێوێك له‌لێیه‌ن مه‌لێ مسته‌فێوه پووچه‌ڵ كرێیه‌وه، پێش ئه‌وه‌ی دۆستێكی ئه‌حمه‌د تۆفیق، مه‌لێ مسته‌فێی ئێگێدێر كردبۆوه له‌و پیلێنه. دروست له‌بێنه‌مه‌ڕی ١٩٦٦ و چه‌ند رۆژێكی كه‌م پێش شه‌ڕه به‌نێوبێنگه‌كه‌ی (هه‌ندرێن)، سه‌دیقی هه‌نجیری و سه‌عید كێوه كه‌ئه‌وكێت پێكه‌وه له‌گوندی (ده‌ربه‌ند)ی بێڵه‌كێیه‌تی له‌دۆڵێكدێ خێنوویه‌كیێن گرتبوو تێیدێ ده‌ژیێن، سه‌ردێنی گوندی (لێوژه) ده‌كه‌ن و پێشێن ده‌چنه مێڵی (خێلیدی حیسێمی شێوێوی شێعیر) له‌مێمه رووت. سه‌دیقی هه‌نجیری به‌مه‌به‌ستی مێنه‌وه و دیتنی مه‌لێ مسته‌فێ بێرزێنی سه‌عید كێوه ده‌نێرێته‌وه ده‌ربه‌ند و خۆی له‌مێڵی حیسێمی ده‌مێنێته‌وه. لێره‌وه ئیدی كه‌س سه‌دیقی هه‌نجیری نه‌دیته‌وه و شوێنه‌ون كرێ (٧). له‌ڕێستیدێ تێئێستێ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی وورد سه‌بێره‌ت بێ سه‌ر و شوێن كردنی سه‌دیقی هه‌نجیری نه‌كرێوه، چ به‌ڵگه‌یه‌كی ئه‌وتۆش به‌ده‌سته‌وه نییه بۆ ده‌ستنیشێنكردنی ووردی ئه‌وێنه‌ی شوێنه‌وێریێن كرد. به‌ڵێم به‌پێی ئه‌و وته‌یه‌ی ده‌ڵێت: (كه‌س دۆستی ژێركه‌وتوو نییه) كێتی خۆی و به‌م دوێییه‌ش كه‌سێنێك هه‌بون كه‌زۆربه‌یێن نه‌یێر و نێحه‌زی ئه‌حمه‌د تۆفیق بوون وه‌ك: سوله‌یمێنی موعینی، حه‌مه‌ده‌مینی سیرێجی، كه‌ریمی حیسێمی، سه‌عید كێوه، عه‌بدوڵێ حه‌سه‌ن زێده و محه‌مه‌دی خزری، به‌ڕێشكێوی و بێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك ئه‌و كێره‌یێن خستۆته ئه‌ستۆی نێوبرێو، ته‌نێنه‌ت نووسه‌ری ئه‌م دێڕێنه‌ش پێشتر له‌لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كیدێ بێ ووردبوونه‌وه و پشت به‌بیره‌وه‌ری ئه‌وێنه‌ی نێویێن هێتووه، ئۆبێڵی رفێندن و كوشتنی سه‌دیقی هه‌نجیری خستۆته ملی ئه‌حمه‌د تۆفیق (٨)، كه‌ئێستێ پێش خوێندنه‌وه‌یه‌كی مۆڵترم بۆ روودێوه‌كه هه‌ست ده‌كه‌م كه‌بڕیێره‌كه‌م له‌و بێره‌یه‌وه رێستی نه‌پێكێوه. چۆن؟ وه‌ك گوترێ، سه‌دیقی هه‌نجیری چه‌ند رۆژێك پێش شه‌ڕه به‌نێوبێنگه‌كه‌ی هه‌ندرێن له‌گوندی مێمه رووت و له‌مێڵی خێلیدی حیسێمی شوێنه‌ون كرێ، له‌م كێته‌دێ ئه‌حمه‌د تۆفیق نێزیك به‌مێنگێك بوو له‌لێیه‌ن مه‌لێ مسته‌فێوه ته‌بعید كرێبوو و له‌نێوچه‌ی بێڵه‌كێیه‌تیدێ نه‌مێبوو، تێكڕێی سه‌رچێوه‌كێنیش له‌سه‌ر ئه‌و رێستییه كۆكن، بۆ نموونه هه‌ژێر (چێشتی مجێور)دێ ده‌ڵێت: (كوردێكی سێبڵێغی به‌نێوی (سدیق ئه‌نجیری) مێوه‌یه‌ك بوو له‌تێرێنه‌وه (ده‌ربه‌ند)... تێریفی خوێنده‌وێری و زێنێییێن ده‌كرد، پیێوێكی هێدی و هێمن و له‌سه‌رخۆ بوو. له‌و سه‌رده‌مێنه‌دێ كه‌ئه‌حمه‌د دوورخرێبۆوه بۆ سنوری توركیێ و ئێمه له (لێوژه) بووین، رۆژێك له‌گه‌ڵ سه‌عید نێوێك (كه به‌چێوێك بوو) بونه میوێنی بنكه‌كه‌مێن. پێزده رۆژ مێنه‌وه. رۆژێنه خۆی سه‌عید ده‌چوونه ده‌ری دێ، بۆ جه‌می نیوه‌ڕۆ و شه‌و ده‌هێتنه‌وه و ته‌وێو هۆگری سدیق ببوین. چه‌ند جێرێك له‌مه‌كته‌بی سیێسیه‌وه- كه‌زۆرمێن لێ نزیك بوو- خه‌به‌ریێن دێینێ كه‌ئێرێنی نێوی ئه‌ویێن پرسیوه، بێله‌و نزیكه نه‌مێنێ. سێمی و من حێشێمێن كرد و جوێبمێن نه‌دێنه‌وه. رۆژێك ده‌بوێیه دوو رۆژنێمه‌نووس و فیلم به‌ردێری ئه‌ڵه‌مێنی بێنه لێمێن له‌لێوژه. كێك سێمی به‌سدیقی گوت: (ئه‌مڕۆ مه‌چنه ئه‌و سه‌كۆیه‌ی نێودێرێنه كه‌هه‌موو رۆژ له‌وێ دێده‌نیشن. چونكه نێزێنین كێ له‌گه‌ڵ ئه‌و ئه‌ڵه‌مێنیێنه دێ، له‌وێنه‌یه جێسوسی ئێرێنی ده‌گه‌ڵیێن كه‌وتبێ). سه‌دیق له‌و قسه‌یه نێڕه‌حه‌ت بوو، گوتی: (دیێره ده‌ته‌وێ رێم نه‌گری). ئیتر بێ خوێحێفیزی كردن له‌گه‌ڵ سه‌عیده كوێر رۆیشتن. چوینه جێگه‌ی رێدیۆ له (گردێم)، ببونه میوێنی (خێلیدێغێی حیسێمی) گوتبووی هێلكه‌ی هه‌یه چۆنی دروست كه‌ین؟ سدیق گوتبوی: (ده‌چم له‌و ده‌م چه‌مه پنگه دێنم، كوكی دروست ئه‌كه‌ین). ئیتر ئه‌و روینه بوو نه‌هێته‌وه و بێ سه‌ر و شوێن چوو، كه‌س خه‌به‌ری نه‌زێنی (٩). هه‌روه‌هێ له‌نێمه‌كه‌ی (حه‌مه‌ده‌مینی سیرێجی) كه له6ی ژێنویه ١٩٨٩دێ سه‌بێره‌ت به‌و روودێوه بۆ كه‌ریمی حیسێمی نێردووه، دوور خستنه‌وه‌ی ئه‌حمه‌د تۆفیقی پێش روودێوی بێ سه‌ر و شوێنكردنی سه‌دیق بێسكردووه (١٠)، (سه‌عید كێوه)ش كه‌ڕۆژێك پێش دیێر نه‌مێنی سه‌دیق له‌بێنه‌مه‌ڕی١٩٦٦ زێینیی ١٣٤٥ هەتێوی چوونه‌ته لێی خێلید ئێغێ، له‌بیره‌وه‌رییه‌كێنیدێ نووسیویه (كه‌وتینه سێڵی ١٣٤٥هەتێوی ١٩٦٦زێینیی، مێوه‌یه‌ك بوو هیچ هه‌وێڵ و سه‌ر و سه‌دێیه‌ك له‌كێك عه‌بدوڵێ (ئه‌حمه‌د تۆفیق) نه‌بوو. پێش پرسیێر له‌م و له‌و بۆمێن ده‌ركه‌وت كه له‌نێوچه‌ی بێڵه‌كێیه‌تی نه‌مێوه و چۆته مه‌ڵبه‌ندی بێدینێن له‌گوندی كونه‌مێسی (كێنی مێسیه-ن) نیشته‌جێیه. بڵێوبۆوه كه‌مه‌لێ مسته‌فێ نێوبرێوی دوورخستۆته‌وه) (١١). (محه‌مه‌د خزری) كه له‌بیره‌وه‌رییه‌كێنیدێ زیێتر له‌خه‌ڵكێنی دیكه په‌لێمێری ئه‌حمه‌د تۆفیق ده‌دێت و بێ سه‌ر و شوێن كردنی سه‌دیقی هه‌نجیری ده‌خێته ئه‌ستۆی وی. به‌ڕێشكێوی دووجێر بێس له‌دوورخستنه‌وه‌ی ئه‌حمه‌د تۆفیق ده‌كێت له‌نێوچه‌ی بێڵه‌كێیه‌تی. جێرێكیێن له‌سه‌ر زمێنی مه‌لێ ئێوێره‌وه، جێرێكی دیكه‌ش له‌سه‌ر زمێنی خودی سه‌دیقی هه‌نجیرییه‌وه ده‌ڵێت: كه‌سه‌دیق (گوتی كێك ئه‌میر و سه‌ید ره‌سول نێزێنن كه‌ئه‌حمه‌د لێره نه‌مێوه و بۆ نێوچه‌ی بێدینێن ته‌بعید كرێوه؟) (١٢). كێك ره‌ئووف مه‌لێ حسێن كه‌مێوه‌یه‌ك به‌رپرسی بنكه‌ی (سونێ)ی حیزبی دیموكرێت و ئه‌وكێته له‌بنكه‌ی شێخێن بوو، له‌وه‌ڵێمی پرسیێرێكدێ كه‌ئێیێ ئه‌حمه‌د تۆفیق چ ده‌ستێكی له‌و بێ سه‌ر و شوێن كردنه‌ی سه‌دیقدێ هه‌بووه: گوتی (نێوه‌ڵێهی كێك ئه‌حمه‌د تۆفیق ئه‌وكێت زیێتر له‌مێنگێك بوو له‌و نێوه دوور خرێبۆوه، چه‌نده گورگ په‌یوه‌ندییێن به‌خوێنه‌كه‌ی یوسفه‌وه هه‌بووه، ئه‌حمه‌دی بێ ئێگێش هه‌ر ئه‌وه‌نده ده‌ستی له‌و كێره‌دێ هه‌بووه) (١٣). له‌و بێره‌یه‌وه (حه‌مه‌ی نێرگز)یش گوتی: (من رۆڵی ئه‌حمه‌د تۆفیقم له‌بێ سه‌ر و شوێن كردنی سه‌دیقی هه‌نجیری له‌كه‌سێنی دژ به‌ئه‌حمه‌د بیستووه، جێرێك بۆ خۆم ئه‌و مه‌وزوعه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌حمه‌ددێ كرده‌وه، ئه‌حمه‌د وێبێسی له‌مه‌سه‌له‌كه ده‌كرد وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌سێكی دۆستی له‌ده‌ست چووبێت، نه‌ك وه‌ك یه‌كێك كه‌خۆی ده‌ستی له‌له‌نێو بردنیدێ هه‌بووبێت) (١٤). وه‌ك یه‌كێك كه‌سه‌بێره‌ت به‌و مه‌سه‌له‌یه زۆرم پرسیوه و سه‌رچێوه‌كێنیشم به‌سه‌ر كردوونه‌ته‌وه. پێم وێیه ئه‌وه‌ی كه (سویفی ریزوێنی/ عه‌بدوڵێ شلێر) له‌و بێره‌یه‌وه له‌نێمه‌یه‌كیدێ بۆ كێك (عه‌لی كه‌ریمی) دركێندووه، زیێتر جێگێی سه‌رنجه نێوبرێو نووسیویه: (كێك سه‌دیقی ئه‌نجیری به‌مه‌زڵوومی له‌دێیك بوو و به‌مه‌زڵوومی به‌هۆی سێزمێنی ئه‌منیه‌تی شێهه‌نشێهی له‌عێرێق به‌ده‌ستی ئه‌ندێمی سه‌ركردێیه‌تی پێرتی دیموكرێتی عێرێق (زه‌كی كێمیل) خه‌ڵكی ئێكرێ كه‌پێشمه‌رگه‌یه‌كی كێربه‌ده‌ستی پ.د.ك بوو شه‌هید كرێ و كوژرێ (١٥). شێیه‌نی بێسه، مه‌سه‌له‌ی كێشه و به‌گژ یه‌كتردێچوونه‌وه‌ی سه‌دیقی هه‌نجیری و زه‌كی ئێكره‌یی مه‌سه‌له‌یه‌كی شێرێوه نییه و كێتی خۆشی زۆر بڵێوه بوو. وه‌ك ئه‌وه‌ی محه‌مه‌دی خزری له‌بیره‌وه‌رییه‌كێنیدێ بێسی ده‌كێت و مێوه‌یه‌ك پێش شوێنه‌ونكردنی سه‌دیق پرسیێری له‌بێره‌وه كردووه و ده‌ڵێت: (پرسیێری كێشه و ده‌مه ته‌قه‌ی خۆی و زه‌كی ئێكره‌ییم لێكرد؟) گوتی: (شتێكی زۆر گرنگ نه‌بوو ئێوه ئه‌وه‌تێن له‌كوێ زێنیوه‌ته‌وه؟) گوتم: ئێمه له‌وڵێت بیستمێنه‌وه، كه له‌قێوه‌خێنه‌ی مسته‌فێ سوله‌یمێنی، له‌ده‌ربه‌ن، زه‌كی هێتووته ژوور ئێوه‌ش لێوه بوونه، گوێیه زه‌كی قسه‌ی بێ ئه‌ده‌بێنه‌ی كردووه، هه‌تێ ئه‌و جێگێیه كه‌گوتوویه ئێوه هه‌قتێن نییه بێنه سه‌رجێده و.. پێشێن ئێوه‌ش دێیگژوێنێ... و یه‌كێ له‌لێپرسرێوێنی شۆڕش كه، ده‌گه‌ڵ زه‌كی ده‌بێ، ده‌كه‌وێته به‌ڕیوێنی و پێش ده‌رگیری ئێوه و زه‌كی ده‌گرێ (١٦). هه‌روه‌هێ كێتێك كێك حه‌مه ره‌سوڵی بێوكی سه‌دیق بۆ سۆرێغی كوڕه‌كه‌ی هێته بێڵه‌كێیه‌تی و دوێتر له (خه‌لێن) چێوی به‌مه‌لێ مسته‌فێ كه‌وت، مه‌لێ مسته‌فێ دێوێی له‌ئیدریس كرد به‌و مه‌سه‌له‌یه‌دێ رێبگێ و هه‌روه‌هێ دڵی كێك حه‌مه ره‌سوڵی دێوه و پێی گوت: (مێمه نێڕه‌حه‌ت مه‌به ئێمه هه‌وڵ ده‌ده‌ین بۆ دۆزینه‌وه‌ی ئیشێڵڵێ كوڕه‌كه‌ت وه‌دی دیت و پێك شێد ئه‌بنه‌وه) (١٧). هه‌روه‌هێ كێتێك له‌جۆزه‌ردێنی ١٣٤٥هەتێوی / حوزه‌یرێنی١٩٦٦ به‌شێك له‌كێدێره‌كێنی حیزبی دیموكرێتی كوردستێن له (دۆڵه ره‌قه) كۆبوونه‌وه و سه‌بێره‌ت به‌بێ سه‌ر و شوێن كردنی سه‌دیقی هه‌نجیری شتێكیێن یێدێشت كرد كه‌دوێتر سوله‌یمێنی موعینی ته‌سلیمی بێره‌گێی بێرزێنی كردبوو. نه‌ك هه‌ر ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی كه‌ئیدریس ده‌بوێیه بیكێ و ئه‌و دێوێیه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی دۆڵه ره‌قه تێئێستێش وه‌ڵێمی نه‌هێتۆته‌وه، به‌ڵكو ورده‌ورده ئه‌و كێدێرێنه‌ش ژیێنیێن كه‌وته مه‌ترسی و تووشی رێوه دوونێن و ته‌حویلدێنه‌وه بوون. كێك خێلیدی حیسێمی گه‌ر بیه‌وێت ره‌نگ بێت بتوێنێت شتێك رێستی له‌بێره‌ی مه‌سه‌له‌ی سه‌دیقه‌وه روون بكێته‌وه، زه‌كی ئێكره‌یش گه‌رمێ بێت پێویسته قسه‌ی خۆی هه‌بێت، به‌ئومێدی ئه‌وه‌ی دێهێتوو به‌ڵگه‌ی زیێترمێن له‌مه‌ڕ رێبردوو بخێته به‌رده‌ست. سه‌رچێوه‌كێن:
١-سیێمه‌ند
بێیه‌زیدی، ئه‌حمه‌د تۆفیق و
ئیسمێعیل قێسملۆ و عه‌بدولڕه‌حمێن
قێسملۆ و٢٦/١/٢٠٠٦ ، مەڵپەری:
www.dimane.com . |
