(1887 Kela �ar�y�- 30.06.1930 bajar� Şino)

Heya niha li ser kesayet�, nirx � eymet�n Kurdan y�n d�rok�, dagirker�n Kurdistan� li gor berjewend�y�n xwe y�n siyas�, civak� � abor� �i tişt� ku xwestine, niv�sandine. Ji ber ku xwed�y�n hem� �mkan�n madd� j� b�ne, ew niv�s�n xwe li her der� belav kirine. Wan bi dilgemar�y�n xwe y�n şov�n�st�, hem� pirens�b�n exlax� binp� kirine � xwestine ku r�pel�n d�roka serhildan � şoreş�n Kurdan, berevaj� rast�y�n wan bi nifş�n pişt� xwe bidin nasandin. Di v� nav� de d�rokniv�s�n ku hertim di xizmeta s�stema serdest de b�ne, serok � qehreman�n Kurd weke xay�n, talankar, diz � s�xor binav kirine. Di berhem�n wan de Ş�x Se�d� P�ran, P�şewa Qaz� Mihemed, Simkoy� Şikak, Sey�d Rizay� D�rsim�, Ş�x Mehm�d� Berzenc�, Mistefa Barzan� � hem� qehreman�n ku bingeha siyas�ya xebata Kurdan darijandine, xay�n � x�lam�n h�z � dewlet�n biyan� t�n hesibandin. 

Mixabin z�detir ji d�rokniv�s � l�kol�nvan�n Kurd, niv�skar�n nifşpar�z ku p�n�sa wan hertim di xizmeta desthilatdar(hakim) � dewlet�n navend� de b�ye � li gor nirx� roj� nan xwarine, li ser d�rok � jiyana kesayetiy�n Kurd niv�sandine. Bi awayek� ku armanca wan ya her� mezin b� bingeh n�şanday�na şoreş�n Kurdan y�n azad�xwaziy� � serxweb�na Kurdistan� b�ye.

�sma�l Axay� Şikak y� ku piran� bi nav� (Simko an j� Simkoy� Şikak) di nava Kurdan de hatiye naskirin, yek ji wan r�beraye ku di d�roka azad�xwaziya gel� Kurdistan� de xwed� r�met � xebatek ber�ave. Gir�ng�ya serhildana Simkoy� Şikak ku n�z� 25 salan domkir, di v� rastiy� de ye ku pişt� şer� c�han� y� yekem�n n�z� %50 ji axa rojhilat� Kurdistan� li j�r desthilatdariya dewleta navendiya �ran� rizgarkir � m�na desthilatdarek� Kurd kar� xwe y� hukimdariy� dimeşand. Ev kar� han (ku Simko kar� hem� h�z�n �l � eş�ret�n Kurdan li dora hev biciv�ne), di w� serdema ku s�stema feodal�zm� li hem� Kurdistan� di bin n�r� axatiy� de b�, karek� wiha h�san neb�.

Di vir de ez� ten� bi awayek� kurt li ser �end xal�n gir�ng y�n nasandina malbat, kesayet� � şoreşa Simkoy� Şikak bisekinm:

1. Şecerename � Nasnameya �la Şikak

Şikak di Rojhilat� Kurdistan� de pişt� eş�reta Kelh�r(li her�ma Kirmaşan), mezintir�n eş�reta v� para axa Kurdistan� ne ku di �ax� desthilatdariya Qacar� � Pehlew�yan de li �ran � Kurdistan� xwed� rolek� akt�v y� siyas� b�ne.

Pişt� ku Mihemed Xan� Qacar(damezr�ner� silsileya Qacar�yan) bi ji navbirina desthilatdariya Zend�yan, desthilatdariya hem� �rana mezin girt dest� xwe, fermandar� Kurd Sadiq Xan� Şikak j� hevkar� w� b�. L� Mihemed Xan� Qacar zor � sitemkariya xwe gehand radeyk� ku heta li dij� mirov�n m�na Sadiq Xan� Şikak j� ket liv � lebat� � hewil�n ji navbirina w� j� dane. Sadiq Xan ku xwed� h�zeke z�detir ji 10,000 kesan b�ye, bi kuştina Mihemed Xan� Qacar j� hatiye tawanbar kirin ku di sala 1797� zay�n� de li bajar� Şoş di nava x�veta xwe de t� kuştin(1). Sadiq Xan� Şikak yekem�n kese ku nav� w� di ser�kan�y�n d�rok� de weke fermandarek� Kurd y� gir�day� �la Şikak hatiye niv�sandin. Pişt� w� malba Simkoy� Şikak di qada siyas� ya her�ma bakur� rojhilat� Kurdistan� de, xwed� navek� xuyakir� ne. Ji wan kesayet�yan �sma�l Xan� Mezin, Caz� (jina �sma�l xan� mezin � dayika El� Xan), El� Xan, Mihemed Paşay� kur� El� Xan, Cewer Axa � Simkoy� Şikak ku tev bi nemerd� � away� xapandin� ji aliy� �ran�yan ve hatine kuştin.  

�la Şikak ji du t�rey�n (Kardar� � E�bduy�) p�k t�. T�reya Karda� ji deh şax�n (Fenek�, Mamed�, N�san�, Delan(Delan� an j� Del�), Xidir�, Botan, Hinare, Pisaxa, Gewirik � Xel�fan) p�k t�.

T�reya E�bduy� j� ji van şax�n j�re p�k t�:

Kizin�, Ke�el�, Pisaxa(malbata Simkoy� Şikak), Etman�, �erkoy�, Mendolek�, Neimet�, �ver� � Şeker�.

Ji van her du t�reyan tev di bin desthilatdariya (Pisaxa)yan de b�ne ku di �ax� serhildana Simkoy� Şikak de � di bin r�bertiya w� de, bi away� konfederasyona eş�retan hevgirtinek bih�z di navbera eş�reta Şikak, Herk�, Ert�ş�, Dir� � ... hat ��kirin.

M�na ku mezin � rihsp�y�n e�ş�reta Şikak didin diyar kirin, esil� wan ji Ciz�ra Botan hatiye � nav� yekem�n kes� v� malbat� Ebdu b�ye ku bi neh kur�n xwe re ji wir ber bi h�r�ma Urmiy� � Soma Biradost ko� kirine. Min sala 1993�an hevpeyv�nek bi ap� Evd� re ��kir. Ew şervanek� �ax� şoreşa �sma�l Xan b� ku heya roja şeh�db�na w� li bajar� Şinoy�, p�re b�. Ap� Evd� li ser koka malbata Sima�l Xan� Şikak wiha dib�je:

� Ebdula beg(Ebdu an j� Evdu) xwediy� neh kuran b� ku ji Ciz�r� hatin Somay�. Kurek� Evdu beg� y� bi nav� �brah�m Axay� �ep heb� ku pir m�rxas b�. Ji w� re kurek ��b� ku j�re Simail Axay� Mezin digotin. Yan� bap�r� mezin(bav� bap�r)� Simkoy� Şikak b�. El� Xan� kur� Simkoy� mezin xwediy� 6 kuran b�: Ehmed Axa, Mihemed Axa(Bav� Simko � Cewer Axa), Temer Axa, �brah�m Axa, Hec� Axa � Qasim Axa. Mihemed Axa j� xwediy� 6 kuran b�: Cewer(Ceifer) Axa, Sima�l Axa(Simko), Şukir Axa, Ehmed Axa, Xurş�d Axa(di şer� bi As�riyan re li D�leman� hat kuştin) � El� Xan( di �ax� şandina bombeya ku ji aliy� dewleta �ran� bi nav� şir�n� ji bo kuştina Simko hatib� şandin, li �ariy� şeh�d b�).�(2)

Di Rojhilat� Kurdistan� de ji �ax� serhildana Kela Dim-dim heya roja �ro, hem� r�ber�n Kurd bi nav� �areserkirina pirsgir�ka Kurd � hevd�tin�, hatine xapandin � di bi awayek� d�r ji exlaq� siyaset � mirovanetiy� ji aliy� desthilatdar�n �ran� ve, hatine kuştin.

Ji serok�n �la Şikak Simkoy� Mezin(�sma�l Xan), El� Xan, Cewer Axa � Simkoy� Şikak tev bi nav� hevd�tin � �areserkirina pirsgir�k�n siyas� bi nemerd� ji aliy� desthilatdar�n �ran� ve hatine kuştin. Mihemed Axay� Şikak j� pişt� kuştina kur� w� (Cewer Axa) �� Istembol� ku ji sultan� Osman� (Sultan Ebdulhem�d) dawa hevkariy� ji bo tolhildana xw�na kur� xwe bike. Li wir r�zek taybet� j�re hat girtin � nasnav� (Paşa) dan w�. L� bi hewldan�n berdevk�n �ran�, Mihemed Axa negehişt armanca xwe � wek j�der didin xuyakirin ew li Istembol� bi komployek� hatiye kuştin. An j� ji ber t�keliy�n w� y�n bi malbata Bedirxan� � mezin�n din y� Kurd li Istembol�, ji wir hatiye d�rxistin � di jiyana d�r� Kurdistan� wefat kiriye.

 2. Kuştina Cewer(Ce�ifer)Axa � destp�ka serhildana Simkoy� Şikak

Cewer Axa ku di nava �la Şikak de wek c�gir� bav� xwe dihate hesibandin, bi awayek� f�rm� bi dest�ra dewleta Qacar� li her�m�n rojavay� gola Urmiy� hukimdar� dikir. Cewer Axa ji ber hinek taybetmendiy�n xwe y� m�na m�rxas�, merdayet� � destvekiriy� di nava ��na feq�r � hejara her�m� de pir dihat hezkirin. Sedem j� ew b� ku w� parek ji w� talana ku ji dewlemendan distand, di nava feq�r � hejaran de belav dikir. Ji bona w� j� Cewer Axa ji aliy� j�red�n Ewrop� � ger�dok�n Rojavay� ve wek (Rob�n Hood� Kuran) hatiye binav kirin.

Sala 1905�an dema ku Muzeferdd�n Şah� Qacar, bi sefer �� Ewropay�, li bajar� Tebr�z� kur� xwe Mihemed E�l� M�rza wek c�gir� xwe hilbijartib�. W� dem� Huseyin Qul�-Xan(Nizam�l Seltene) j� kirib� waliy� giştiy� Azaerbayican�(3).

D�rokniv�s� Azerbayican� Ehmed Kesrew� di v� derbar� de dib�je:� Nizam�l Seltene bi awayek� f�rm� Ce�fer Axay� Şikak vexw�nd bajar� Tebr�z� � j� dawakir ku ji bo got�b�ja li ser pirsgir�k�n sinor� dewleta xwe � dewleta Osman� bi hevre bişiwirin. Herwiha wan soz da Ce�ifer Axa ku dewlet y� li w� xweş be � daxwaz�n w� j� y� b�n c� bi c� kirin. L� piştre ferman da Mihemed Hus�n Xan� Zerxam(Qeredax�) ku Ce�fer Axa vexw�ne bo seraya xwe � bi awayek� ku ew p�nehesin, w� � mirov�n p�re bikujin��.

Hav�na sala 1905�an pişt� ku Cewer Axa bi mezin�n �la xwe re şiwir�, di gel heft siwar�n xwe y�n ku di kar� şervan� � m�rxasiy� de z�rek � netirs b�n, ji kela �ariy� ber bi bajar� Tebr�z� meşiyan. Heft kes�n hilbijart� ku bi Cewer Axa re ��n ev b�n:

Mistefa Newroz�(Xal� Mist�), Xal� M�rz�(xal� Cewer � Simko), Sedo, Hac�(Haco), Ca�o, Sey�d Mihemed(Seydo) � Qasim(Qaso).

Pişt� 40 rojan ji aliy� wel�ehd� �ran�(Mihemed El� M�rza) ve fermana kuştina Cewer Axa bi telegrafek�, gehişt dest� Nizam�l Seltene � ew di seraya dewlet� de hat kuştin. Ji heft kes�n ku bi Cewer Axa re b�n, p�nc kesan kar� bi şerek� giran xwe ji bajar� Tebir�z� bigeh�nin kela �ariy� � xebera b�yer� bigeh�nin Kurd�n her�m�. Mihemed Axa ji bo tolhildan� bi riya Sultan Ebdulhem�d� Osman� �� Istembol�, l� nekar� raya wan ji bo v� kar� bikiş�ne aliy� xwe. Wek hat gotin ew bi komploy�n konsulos� �ran�, �d� ji Istembol� veneger� Kurdistan� � bi her away� ku b�, hat wenda kirin.

Kurdan ku bi ş�weyek akt�v di şoreşa meşrutexwaz�n �ran�(1905- 1911) de, xebat dikirin, ji v� kar� Nizam�l Seltene neraz�b�na xwe dan xuyakirin. Herwiha azad�xwaz�n din y�n �ran� li bajar�n mina Tebr�z � Tehran� j� ev kar� dewleta �ran� şermizar kirin.    

Di vir de p�w�ste rastiyeke d�rok� li ser bizava Kurd�n rojhilat� Kurdistan� ney� ji b�rkirin ku ji aliyek� pirsgir�ka netew� di navbera Kurd � gel� serdest de heb�ye (heta roja �ro h� j� heye) � ji aliyek� din j� pirsgir�ka ol�(cudab�na mezheb) hertim di navbera Kurd, Faris � Azer�yan de nakok�y�n siyas� � civak� afirandine. Dewleta navendiya �ran� ji �ax� Sefew�yan heya roja �ro mezheb� ş�i�tiy� weke amrazek� giran ji bo meram�n xwe y�n siyas� li dij� xwestek�n gel�n din y�n ku di �ran� de dij�n � bi mezheb� xwe S�n�ne, bikar an�ne. Herwiha ş�i�t� ji wan re m�na d�war� parastina sinor�n wan y�n desthilatdar� � e�rdnigar�(jeograf�)y� b�ye. Azer� y�n ş�ie ku ji �ax� Sefew�yan heya roja �ro ji aliy� dewleta navend� ve weke gel� desthilatdar di her�ma Urmiy� de hatine bi c�hwar kirin, li hember� pirsgir�ka Kurdan ya netew� ji cudab�na mezheb b�tir mifa standine � Kurd bi her du �ek�n cudab�na mezheb � netewe hatine serk�tkirin � qirkirin. Bi taybet� di �ax� desthilatdariya Sefew�yan de karbidest�n impiratoriy� gelek xebit�ne ku bi riya mezheb Kurdan di nava xwe bibiş�vin(bihelen�n) � bi v� reng� pirsgir�ka Kurdan ya netew� j� ji hol� rakin. L� di v� kar� xwe de li hember� ev�na Kurdan ya ji bo doza netew� z�de bi ser neketin. Her�end bi hizaran Kurd ji Kurdistan� ber bi Xorasan, Qezw�n, Mazenderan � her�m�n din y�n �ran� sirg�n kirin, l� nekar�n bi temam� his�n wan y�n netew� ji hol� rakin.

Li pey kuştina Cefer � Mihemed Axay� bav� w�, Simko ku xuretek� ciwan b�, li ser daxwaz � şiwra rih sp�y�n eş�reta Şikak, b� c�gir� biray� xwe y� mezin.  

Ev di rewşek� de b� ku du hiss�n niştiman perwer� � tolhildan� di dili � mejiy� Simkoy� ciwan de gelek bih�z b�n.

 3. Destp�ka şoreşa Simkoy� Şikak � sedem�n bingeh�n

Pişt� şoreşa Ş�x �beydulah� Nehir�(1880 z), serhilada Sima�l Axay� Şikak di rojhilat� Kurdistan� de şoreşa her� mezin � domdir�j t� hesibandin. Di �ax� v� şoreş� de b� ku kesayetiya tehq�rb�y� ya Kurd wek netewek�, hinek� bişkiv� � hiss�n mill� di nava Kurd�n v� per�a Kurdistan� de z�detir ji ber� zind� b�n. Kurdan kar� wek netewe heb�na xwe di hem� �ran� de bidin selmandin � berevaj� xwesteka şov�n�st�n Faris, hurmeta xwe ya civak� � siyas� wek m�rasek� d�rok� bipar�zin. Ji bona w� j� niv�skar � d�rokzan Kir�s Ko��ra, Simkoy� Şikak bi (bav� nasyonal�sima Kurd�) di rojhilat� Kurdistan� de binav dike.

Li gor gotina mezin�n Evduy�yan Simko di �ax� şeh�b�na Cewer Axa de xurtek� 18-19 sal� b�ye. Yan� sala ji dayib�na w� 1887 an j� 1888� zay�n� ye. Herwiha Tahirxan� Kur� Simko dide diyarkirin ku dema bav� w� li bajar� Şinoy� hatiye şeh�dkirin, temen� w� 42 an j� 44 sal b�ye. Simko ku ji aliy� Xal� M�rz� � mezin�n din y�n �la Şikak ve wek c�gir� bav � biray� xwe y� mezin hatib� hilbijartin, di dil� xwe de ji b�bext� � nemerd�ya desthilatdar�n dewleta �ran�, k�nek mezin ji wan girtib�. Wek t� gotin Simko di ciwaniya de xurtek� şervan, netirs � di liv � lebat�n w� de hissa tolhildan� gelek bih�z b�ye. Ji ber wan hem� derd � belay�n ku bi ser malbata wan de hatib�n, mirovek� k�m axifitin � xemg�n b�ye � gelek bi xwe re ponij�ye.

Hissa tolhildan� j� bi sedem�n d�rok� ve gir�day� b�. Simko baş dizan� ku ji bap�r� w� y� mezin(�sma�l Xan) bigire heya biray� w� Cewer Xan tev bi nemed� ji aliy� berpirsyar�n dewlta �ran� ve hatine xapandin � kuştin. Ji bona w� baş dizan� ku desthilatdar�n �ran� li w� j� nagerin � y� rojek� bela xwe li w� j� biden. �imk� Simko xwed� h�zeke mezin ya leşker� b� � wek mezin� eş�reta Şikak di nava Kurdan de mirovek� bi qedir � r�met b�. W� dizan� ku �ran� dixwazin w� j� weke bira, bav � bap�r�n w�, bikujin. L� ferqa di navbera Simko � bira � bav� w� de, di vir deye ku b�r � ray�n Simko y�n siyas� (wek r�ber � kesayetiyek siyas� y� Kurd) ji bo azad� ya Kurdistan� b�tir geş b�n. �ax� ku c�gir� waliy� Azerbayican� (Mukerrem el Mulik) di sala 1919�an bi hevkariya Ermen�yan, bombayek ��kirin � di nava qotiyek� de bi nav� şir�n� ji Simko re şandin, neyartiya Simko bi dewleta �ran� re derbas� p�vajoyek siyas� � eşkeretir b�. T�keliya Simko bi du kesayetiy� Kurd(Ebdulrezaq Bedirxan � Sey�d Teha G�lan� - neviy� Ş�x �beydulah� Nehir�) re, şoreşa di bin desthilatdariya Sima�l Xan� Şikak de di rojhilat� Kurdistan� de � heya radeyek� j� li bakur� Kurdistan�, berfirehtir kiriye. L� wek j�der � şahid�n zind� dib�jin Sey�d Teha G�lan� heya dawiy� bi Simko re nemaye � navbera wan li ser away� t�kel�ya bi Ingl�zan re, t�k��ye.  

 Kir�s Ko��ra di derbar� t�k��na Simko bi dewleta �ran� re dib�je:� Bi v� hind� re ku Simko k�na xwe ya li hember� �ran� venedişart, gotib� ku bizava min li dij� �ran� tolhildan j� t�de b�, �imk� bav � bap�r�n min, xizim � kes�n min y�n n�z�k � cotek biray�n min, tev bi derst� karbidest�n �ran� hatine kuştin. L� bi v� re j� Simko gelek caran behsa v� rastiy� kiriye ku armanc�n şoreşa w� ji bo berjewendiy�n netew� b�ne � ten� ji bo tolvekirin� neb�ye. Di v� derbar� de Simko gotiye: Hem� kes dizane ku gel� Kurd heya niha �i bi ser de hatiye. Mirov�n wan y�n mezin y�n weke Sima�l Xan � El� Xan bi ş�weyek gelek zalimane ji aliy� �ran�yan ve ji nav ��ne. Ez niha ji bo gel� Kurd t�k�ş�n� dikim, l� tolhildana ji zordar � bedkaran h� j� maye � ji b�r nabe...(4)

M�na ku di roja �ro de ji bo hem� serok�n Kurd eşkera b�ye, Simko j� z� p�hesiyaye ku dewleta navendiya �ran� maf� azad� � wekheviy� heta di nava sinor�n �ranek yekgirt� de j� nade gel� Kurd.

Simko ku gelek kes hereketa w� bi bizavek eş�ret� � her�m� dihesib�nin, li gor p�van�n w� �ax� mirovek� zana b�ye � haya w� ji siyaseta �ran � c�han� heb�ye. Simko bi nameya ku bi riya serleşkerek� Ingl�z� ji Zefer el Dul� re şandb�, v� rastiy� baştir bi me dide selmandin. Simko di pareke nameya xwe de dib�je:� Em pir baş dizan�n ku hinek netewe di c�han� de hene ku hejmara wan nagehe �aryek(1/4)a Kurdan, l� ew gehiştine xwez�y�n xwe ku maf� otonom�y� ye. Li Elmanan bin�rin ku �awa ev kar� han di nava xwe de p�kan�ne. Birast� ger netewa Kurd di �ran� de negehije maf� xwe, �d� mirin � neman j�re baştire ji jiyan � may�n�. Di v� roja ku em t�de dij�n, dewleta �ran� bixwaze an j� nexwaze, em maf� xwe y� otonom�y� dixwazin. �d� ev xwez�ya hem� mirovek� Kurde � ji xelk� me re j� jiyaneke n�ye...(5)

Ev name dide diyar kirin ku Simko mirovek� d�rb�n b�ye � ji bo standina maf� reway� gel� Kurd bi armanc�n mezin � p�lan�n n� dest bi xebata xwe ya siyas� kiriye. Herwiha ten� naveroka v� nameya d�rok� (ku b�goman di arş�va mill�ya �ran� de hatiye parastin) ji bo wan niv�skar � l�kol�nvan�n şoven�st ku ten� bi awayk� nigat�v behsa kesayet�ya siyas� � serhildana Simkoy� Şikak kirine � h�j� dikin, baştir�n belgeye ji bo selmandina derew � boxtan�n ku wan li ser serok � bizav�n Kurdan y�n azad�xwaziy� niv�sandine. 

 4. Destp�ka şer�n giran

Ji bil� wan şer�n bi��k ku di navbera h�z�n Simko � �ran� de qewm�ne, �end şer�n mezin ku b�yera wan di d�roka rojhilat� Kurdistan� de cih girtiye, gir�ng�n. Ji wan şer�n gir�ng: şer� girtina bajar� Urmiy�, şer� Gulmanxane(li bakur� rojhilat� gola �rmiy�), şer� M�yanduab 1922, şer� Şekeryaz�, şer� Sar� Tac, şer� azadkirina Mihbad� � şer� kela �ar� ku mezintir�n şer� serhildan� t� hesibandin.

Li ser ��b�na şer�n ku nav� wan hat, b�goman l�kol�neke berfireh p�w�ste. L� di v� niv�s� de ez� bi kurt� behsa şer�n serhildana Simko bikem: 

Pişt� ku h�z�n Kurdan bajar� Urmiye ji dest� leşker�n �ran� derxistin, Urmiye wek paytexta desthilatdariya Kurdan hat hilbijartin � T�ymur Axay� Şikak ji aliy� Simko ve bi hakim� bajar hat wez�fedar kirin. Di şer� Gulmanxane de j� h�z�n Kurdan bi girtina Gulmaxan� r�ya ku bajar� Urmiye bi Tebr�z� ve gir� dida, girtin. Di şer� Şekeryaz� de j�  fermandar� h�za dewleta �ran� Em�r Erşed hat kuştin. Em�r Erşed biray� Mihemed Hus�n Xan� Zerxam(Qeredax�) b� ku di sera xwe de Cewer Axa kuştib�. L� di dawiy� de Kurdan nekar� li hember� h�z�n dewlet� li berxwe biden � bajar� Urmiy� ku bi qas� �ar salan di dset� Kurdan de b�, ket j�r desthilatdariya h�z�n �ran�. Di şer� Miyanduab� de Kurdan bi şik�nandina h�z�n art�şa �ran�, serkeftin�n mezin bi dest xistin. L� kar� her� gir�ng � d�rok� kuştina xay�n� navdar Xalo Q�rban b�. Xalo Q�rban ku ji Kurd�n Hers�n� ye, yek ji wan fermandar�n şoreşa M�rza Ku�ik Xan� Cengel� b� ku li dij� dewleta navendiya �ran� li bakur� �ran� ser� hildab�. Xalo Q�rban bi hevkariya cotkar � �end fermandar�n din y�n m�na Ker�m Xan, Xalo Hişmet � Baba Xan kar� di nava bizava Cengel�yan de heya pileya kom�s�riy� j� bi�e. L� piştre Xalo Q�rban ji M�rza. K. Xan�  Cengel� qetiya � di bazara xwefirotin� de ket xizmeta art�şa Riza Pehlew�. Xalo Q�rban� Kurd, bi hevkariya art�şa �ran� kar� şoreşa Cengel�yan toş� şikest� bike � di dawiy� de ser� serok� şoreş� bi xelat ji Riza Xan� Pehlew� re bir k�şika Tehran�. Li hember� v� xizmeta w� ew b� fermandarek� art�şa �ran�.(6)

Simkoy� Şikak li ber der� kela �ariy�.

Xiyaneta Xalo Q�rban ku ji gel� Kurd re m�na deqeke reş � tej� şermizariy� b�, berdewam b�, heya dema ku Riza Şah� Pehlew� ew şand meydana şer� li dij� serhildana Simkoy� Şikak. L� v� car� di şer� M�yanduab� de ev xay�n� xwefiroş bi dest� şervan�n Kurd hat kuştin � nekar� xiyaneta xwe ya r�reşane bidom�ne. Cih� şanaziy� b� ku xay�nek� Kurd bi dest� şervan�n serokek� Kurd hatib� kuştin.

Di şer� azadkirina bajar� Mihabad� de fermandar� giştiy� şer Simko bixwe b� ku Sey�d Teha Şemz�n�(G�lan�zade) j� hevkar� w� b�. Pişt� şerek� giran bajar ket dest� Kurdan � 600 jandarm�n �ran� ku di bin serokatiya major Mel�kzadeh de b�n, tev hatin kuştin. Di �ax� şer� (Sar� Tac) de j� ku li sala 1922�an li her�ma Selemas(D�leman) qewim�, h�za Kurdan nekar� li hember� hez�n �ran�yan berxwedan� bike. Şer heya dag�rkirina kela �ariy� berdewam b�. Pişt� ku kela �ariy� hat girtin, Simko � hizar kes ji siwar�n xwe re derbas� bakur� Kurdistan� b�n � ji aliy� art�şa Tirkiy� ve hatin b��ek kirin. L� ev ne dawiya şer�n Kurd � dewleta �ran� b�n.

 5. Şeh�d b�na Simkoy� Şikak ( Bajar� Şino 30.06.1930)   

Siyaseta ku Riza Xan� Pehlew� di nava Kurdan de dida meşandin � mixabin di v� siyaseta xwe de j� biser ket, ew b� ku bi riya pere � dirav axa � serok eş�ret�n Kurd ji bo aliy� dewlet� dikişandin. Heta li ser şeh�db�na Simko j� goman heye ku hinek axay�n Kurd xiyanet li w� kirine � ew ne�ar kirine ku ji bo hevd�tinan xwe bigeh�ne bajar� Şinoy�. Berdevik � desthilatdar�n �ran� ku hertim bi riya xapandin � xiyanet� xwe n�z� siysetvan�n Kurd kirine, d�sa j� bi nav� hevd�tin�n �areseriy�, Simko hat raz�kirin ku b� bajar� Şinoy� � bi serleşker Muqedem re hev bib�nin. Ji bona w� j� wan bi r�ya T�ymor Axa ku demek b� bu bir�ndar� di dest� dewlet� de h�s�r b�, nameyek ji Simko re şandin ku w� dem� li gund� Barzan b�. Simko bi �end siwar�n xwe re hatin �iyay� Qend�l � li wir j� bi Xurş�d Axay� Herk� re ber bi bajar� Şinoy� meşyan. Li wir fermand� bajar� Şino serheng Sadiq Xan� N�roz� ew bir mala xwe. L� hatina serleşker Muqedem derew b� � ew li benda defetek� b�n ku Simko bi ten� bikiş�nin dervey bajar� Şinoy� � w� li wir bikujin. Di dawiy� de j� bi henceta p�şwaz� kirina ji serleşker Muqedem li dervey bajar� Şinoy� bi w� davika ku j�re dan�b�n, di �variya 30.06.1930 de hat şeh�d kirin. Her�end di şer de Simko � siwar�n w� gelek kes ji serbaz � leşker�n dewlet� j� kuştin, l� w� nekar� v� car� xwe ji dest� wan rizgar bike. Term� Simkoy s� rojan li bajar� Urmiy� neveşart� dan�n ku gel l� bin�re � Kurdan j� p�bihesinin ku serok� wan hatiye kuştin. Berpirsyar�n dewleta �ran� ji bo zan�na w� hind� ku sed�-sed bizan�bin Simkoy� Şikak kuştine, jina Simko ya bi nav� Fexr�ye �qibal� (Azer� b�) an�n ser term� w� � w� j� bi nerihet� ji wan re got:� Bel� ev m�r� min Sima�l Axa ye. Ez ji r�y� tiliya w� ya bir� dizanim ku ber� �end salan ji ber jehra mar� ku p�vedab�, bi dest� xwe bi k�ra xwe bir�b�...�(7)

Dema ku xebera kuştina Simko gehişt k�şka paşatiya �ran� heya heftiyek� şah� � k�fxweş� hatin lidarxistin � hem� ku�e � kolan�n bajar� Tehran� bi ronah� � gulan hatin xemilandin. Riza Pehlew� mezintir�n dujimin� xwe di Kurdistan� de ji hol� rakirib�.

Tirajediya ji nav��y�na malbateke m�na malbata Sima�l Xan� Şikak tiştek� h�san n�ne ku di d�rok� de b� ji b�rkirin. Malbata ku ji bo doza Kurdistan� gelek bedel�n mezin p�şk�ş kirin. Bi awayek� ku heta roja �ro j� desthilatdar�n komara meley�n cinayetkar ji hurmet � giraniya malbata Simko di nava Kurdan de ditirsin. Şeh�db�na qehremank� m�na Simko b� sedem ku heya p�khatina komara Kurdistan ya di bin serokatiya P�şewa Qaz� Mihemed de (li sala 1946an), b�dengiyek xemg�n li rojhilat� Kurdistan� hakim be. 

 6. Di d�roka Kurdistan � de �end xal�n gir�ng ji destkeftin�n şoreşa Simkoy� Şikak

A. Simko di �ax� desthilatdariya xwe de gelek xebitiye ku bi dewlet�n biyan� re t�kel�y�n siyas� p�kb�ne. Di v� nav� de bi taybet� ew xebit�ye ku bi dewleta Inglistan � Sovyetistana ber� re t�k�liyan deyne � bala wan bo ser �areserkirina pirsgir�ka Kurd bikiş�ne. L� wan ji ber berjewendiy�n xwe y�n abor� � gir�ng neb�na cih� jeopol�t�k y� axa Kurdistan�, bihayek� wisa nedane p�şn�yar�n v� serok� Kurd. Simko bi riya Sey�d Teha G�lan�zade(Şenz�n�) pir xwestiye ku ji bo �areserkirina pirsgir�ka Kurd � p�kan�na dewleteke Kurd� bi berpirsyar�n Ingl�z li �raq� hevd�tinan p�kb�ne, l� di v� daxwaza xwe de bi ser neketiye.  Herwiha ew ji Ş�x Mehm�d� Berzenc� bi gil� � gazince b�ye ku baweriya xwe bi dewleta Tirkan re t�ne. Ji bona w� j� ew di derbar� Ingl�z � Tirkan de wiha dib�je:� Ingil�z � Tirk herdu ji bo �aresekirina pirsgir�ka serxweb�n � serbestiya Kurdistan� derewan di gel me de dikin, ew me dixap�nin. Ingl�z dixwaze tevaya Kurdan m�na xulam � berdeyan ji bo armanc � daxwaz�n xwe y�n �ewit bikar b�nin � bixebit�nin, m�na meymonan me ji xwe re bireqs�nin � ew j� bi me bikenin. Ew dixwazin me li hember� netewa me şermezar biken, ev ne kar� min e, ez xiyanet� li gel� xwe nakem.

Tirk � Ingl�z herdu ji hev xirabtirin, l� ji herkes� z�detir Kurd ji bona xwe xirabin, Kurd pişta hev nagirin, h�n� xizmetkariy� b�ne, baweriya wan bixwe tune � mezinatiya hevdu napejir�nin.�(8)

Simko b�tir� hertişt� ji xiyaneta axa � beg�n Kurd dilşikest� b� ku di roj�n xweş de m�na m�şa li dora şir�n�, k�liyek� ji w� d�r nediketin, l� di roj�n tengaviy� de xwe ji w� d�r dixistin.

 B. Xaleke din ya her� gir�ng ew kar�n rewşenb�r� � kultur�ne ku Simko di �ax� desthilatdariya xwe li bajar� Urmiy� dan meşandin. Yekem�n car di d�roka rojhilat� Kurdistan� de Simko ket w� fikir� ku di war� ragehandin� de j� p�ngavek b� av�tin. Sala 1912 li bajar� Xoy Ebdulrezaq Bedirxan bi piştg�riya siyas� � dirav� ya Simkoy� Şikak kovarek mehane bi nav� (Kurdistan) weşand. Herwiha li bajar� Xoy dibistanek Kurd� j� ji bo zarok�n Kurd vekirin ku ev du kar�n han k�na desthilatdar�n �ran� li dij� Kurdan gelek bilind kiriye. Sal�n pişt� şer� c�han� y� yekem�n yan� ji sala 1919�an heya t�k��na şoreş� rojnameya bi nav� (Roja Kurd) � piştre ten� bi nav� (Kurd) ku organa f�rm�ya dewleta w� b�ye, hatiye weşandin. (Roja Kurd) an j� (Kurd) rojnameyek heftane b�ye. Serniv�ser� v� rojnam� nemir Mela Mihemed� Turcan� zade b� ku kar� amadekirina rojnam� di weşanxana X�yret de li bajar� Urmiy� dimeşandin. Herwiha Simko ji bo agehariya ji rewşa siyas� � leşkeriy� hem� her�m�n di bin desthilatdariya xwe de, ji telefon� mifa standiye � bi v� away� p�wend�y�n hem� fermandar�n en�y�n şer bi kela �ariy� re heb�ne.

 C. Beriya ku Simko bi awayek� berfireh dest bi şer � şoreşa li dij� dewleta �ran� bike, bi hevkariya Ebdulrezaq Bedirxan � �end giregir�n din y�n Kurd komelek bi nav� (C�handan�) li bajar� Xoy damezrandib�n ku komelek rewşenb�r� b� � b�tir xebat�n �and� � rewşend�r� dimeşandin ku di xala B de behsa hinek ji wan kar�n gir�ng bi kurt� hat kirin. 

 D. Simko pir xebit�ye ku bi kesayet� � bizav�n ku li dij� rij�ma �ran� ser� hildane, t�kel�y�n siyas� deyne. Ew bi şoreşger� Azerbayican� Mihemed Xiyaban� re di nava peywend�yan de b�ye. Herwiha Simko � serdar� şoreşa bakur� �ran� M�rza Ku�ik Xan� Cengel� xebit�ne ku di navbera şoreşa Kurdistan � bakur� �ran�(G�lan) de dan � standin�n siyas� p�kb�nin, l� g�herandin�n siyas� ev derfet nedaye wan ku v� kar� d�rok� bigeh�nin encam�. 

 7. �end k�mas�y�n bizav � serhildana Simkoy� Şikak

Di nava Kurdan de rexneya her� z�de ku ji kesayet�ya Simkoy� Şikak t� kirin, kuştina Mar Ş�m�n r�ber� ol� � siyas�y� As�r�y�n Hekar� ye. L� di v� derbar� de gelek l�kol�n�n berfireh � b�al� p�w�stin ku sedem�n sereke y�n v� b�yera d�rok� b�n eşkera kirin. Aya di navbera Kurd � As�riyan de �i sedem�n siyas�, ol� � civak� di w� serdem� de heb�ne ku Simko biryara kuştina Mar Ş�m�n daye? Di v� derbar� de d�tin�n cuda ji hev hene ku yek ji wan j� d�tina mezin�n Şikak bixwe ye. Ew ji bo v� kar� serok� Kurd Simko sedem�n siyas� � ol� b�tir destn�şan diken. Bi her away� ev kar� Simko b�ye sedem ku gel� her�m�(bi taybet� pişt� kuştina w� li Şino) dilsariyek� li hember v� kar� w� bidin xuyakirin. Di derbara v� xala gir�ng de l�kol�nek berfireh p�w�ste ku sedem�n bingeh�n ji bo v� kar� Simko b�n eşkere kirin.

Simko xwed� h�zeke leşker� ya pir mezin b�. Hejmara p�şmergey�n w� carna gehiştiya 20.000 kesan. L� mixan tevaya van şervanan m�na art�şeke hevgirt� � di bin ala partiyeke siyas� de xebata xwe nekirine. Her eş�rek di bin serokatiya mezinek� w� eş�ret� de b�ye � rengek� taybet� ji bo nasandina eş�ret � h�za xwe hilbijartine. Bo nimune reng� ala h�za di bin serokatiya Simkoy� Şikak de sor b�ye(9). 

 8. M�ran� � m�vanperweriya Simkoy� Şikak � nemerd� � xiyaneta Riza Şah� Pehlew�

Riza M�rpenc ku bi hevkariya Ingl�zan ji pileya serleşkeriy� b� şah� �ran�, di sala 1925an de ji bo serl�danek� �� Azerbayican � Kurdistan�. Armanca w� ya her� mezin ew b� ku riyek� ji bo bi daw� an�na serhildana Simko peyda bike � desthilatdariya xwe li hem� �ran� bir�k bike. Serleşker�n �ran� pir dawa ji Riza Şah� Pehlew� kirin ku dev ji v� sefera xwe berde, l� ew raz� neb� � xwest ku ji n�zve Simko bib�ne. Xuyaye ku hem� di w� baweriy� de b�n ku Riza Şah �d� ji w� sefer� venagere � y� bi dest� Simkoy b� kuştin. Dema ew bi 62 kes ji fermandar � h�za xwe ya taybet� ve n�z� bajar� Selmas� dibe, di yekem�n d�tin de 5000 siwar�n Simkoy� Şikak bi r�yek� sar � girij p�şwaz�y� li şah� �ran� diken � r�zek taybet� j�re nedigirtin. Simko j� wek serokek� Kurd bi kinc�n Kurd� li hember� şah� �ran� sekin� � bi p�şwaz�yek sar � bi ser� l�v� bix�rhatina w� kir. Piştre herdu bi hevre ��ne karwanserayek� � li ser pirsgir�k�n her�m� axiv�n. Wek t� gotin Riza Şah pir tirsiyab� ku Simko w� � hem� kes�n w� bikujin. Ji bona w� j� heya ber� sib� ji tirsa nerazab� � �d� dest ji jiyana xwe ş�ştib�. Ew herdem li benda w� hind� b� ku siwar�n Simko h�riş� wan biken � tevda b�n kuştin. Her�end pişt� ewqas b�yer�n tal ku Simko bi �av�n xwe d�tib�n, �d� baweriya w� bi desthilatdar�n �ran� nemab�, l� derfetek d�rok� ji dest da � w� şev� Riza Şah� Pehlew� nekuşt � ew ji dest� w� filit�. Simko piştre di hevd�tinek� ya bi serleşker Ebdulah Tehmasib� re gotib�:� Mezintir�n şaşiya min di w� şev� de ew b� ku min Riza Şah nekuşt �. W� şev� Riza Şah ji serleşker Tehmasib� dawa kir ku karek� biken � Simko mij�l be � �ax derbas be � roja din z� ji wir ber bi Urmiy� hereket biken. Wan bi l�stika texte nerd w� şev� Simko mij�l kirin � roja din Simko p�hesiya ku Riza Şah ji dest� w� derketiye � defetek z�r�n ji dest� xwe daye.(10)

Dema ku Riza Pehlew� bi hevkariya h�z�n biyan� desthilatdariya xwe li herdera Kurdistan� bih�z kir, bi away� ku li jor hat gotin ji bo hevd�tin�n siyas� Simko vexwendin bajar� Şinoy� � li wir ew bi b�bext� hat kuştin.

Gelo ger di serdana Riza Pehlew� ya bo Kurdistan� ew bi dest� Simko bihata kuştin, r�ya(mes�r�) d�roka �ran� y� bihata g�herandin an ne?!

B�goman y� gelek g�herandin�n siyas� ��bib�na, l� wek me d�t Simko bi ji dest day�na derfetek mezin b� sedem ku piştre Riza Pehlew� bi nemerd� w� bikuje.

Eviya net�ce � berhem� m�vanperwer� � merdayet�ya Kurdan b� � piştre komkujiy�n her du şah�n �ran� li rojhilat� Kurdistan� p�kan�n j� bersiva m�vanperweriya serok�n gel� Kurd b�n!!.

 9. Nav� Simko di nava beyit � stran�n Kurd� de

Li ser jiyan, derd � elem�n malbata Simkoy� nemir heya niha gelek dengb�j � hunermend�n navdar beyit � stran gotine. Bi riya van stranan j� mirov dikare malw�ran�, ked � zehmet�y�n ku v� malbata mezin ji bo doza bi şan � şerefa Kurdistan� kişandine, bib�ne.

Hunermend� mezin� Kurd Kaw�s Axa ku di d�roka hunera Kurdistan� de yekem�n hunermend� siyas�b�j� Kurd t� hesibandin, di qalib� lawikek� de li ser şeh�db�na l�der� Kurd Simkoy� Şikak hiss�n xwe wiha t�ne ziman:

L� day�, l� day�, l� day�, şereka qewim� li Şinoya w�ran bira �i mezine

Ewro emir� Taran� hat�ye bo qumandar� Şinoy�, li niw�j� mexirib�

Bi tiromb�la, axawo, esker�n xwe h�nab�ne yo, yo, yo, li niw�j� mexirib�

Bi tirimb�la eskeran xwe h�nab�ne, bab� Xusro bi s� denga gazdike:

Bab� Feysel, ewroke dest hel�ne, ciwabek� biben eş�r� Ebduy�ya, ewro

Hatime kuştin� dan�n ş�na min Xusiro zaroye axawo c�y� mine

L� day� Mihteber� reben�, Gul�zar� nemay�, Mirar�y� reben�, niw�j�

Mexirib� deng� s� t�ran � metrelozan agir berda v� dinyay�, kes� x�rxwaz

neb� ciwabek� bie eş�reta Herk�ya, paş� bab� Xusiro tov� eg�dan li me

qeliya, w� kes nema axawo li dinyay�, ez� di heyfa kuştina bab� Xusiro

n�me ewro şah� � govende li naw ecem� Kerbelay�

�..

Strana j�r j� ji aliy� dengb�j� navdar Bir� hatiye gotin ku t�de behsa kuştina Cewahir xanima jina Simkoy� Şikak j� bi dest� leşker�n dewleta �ran� t� kirin:

� B� de wey l�, wey l�, wey l�

L� l� Muhteber� reben�, esker� kişiya ji D�leman�

Esker� Heyder Paşa xwe da lo gul�zer�, kek� Xosiro paş� Kurda

şer xweş kiriye lo ser �ran�

De wey l�, wey l�, wey l�, wey l�, wey l� her b� de wey l�

L� l� Muhteber� reben� wez� bi Şawil�ya kawil ketin li v� f�z�

Sibeye kek� Xosiro, Paş� Kurda ji mal siyar b�, esker li pey

Kete du r�z�

Kek� Xosiro, Paş� Kurda şer xwe kiriye lo ser Tewr�z�

De wey l�, wey l�, wey l�, wey l�, b� de wey l� l� l�

Muhteber� reben� wez� Şawl�ya kawil ketim lo dev beyara

Ji sib� de ser kek� Xosiro Paş� Kurda t� deng� g�la, topa, wan teyara

Ehmed Beg� s� denga gaz� dikir : Gel� cah�la ��bin, �� bixebitin, wexta

Indada me der� kek� Xosiro, paş� Kurda, gulla s�yara

De wey l�, de wey l�, l� l� Muhteber� reben� wez�

Şawil�ya kawil ketim di �e�il�(�al�) da

Ji sib� da esker� Heyder Paşa dikiş�ya ser Xosiro, paş� Kurda lo p�da, p�da

Ehmed beg� gaz� dikir: Kesek tune, cabek� bide kek� Xosiro, Paş� Kurda, Muhteber xanim kuştin, Xosiro Beg lo girtin di xewa sib� de�

De wey l�, de wey l�, de wey l�, de wey l�....�

J�der � �avkan�:

1.      Tar�x� Iran- Elhed�s we elmuasir- Dr. Kemal Mezher

2.      Hevpeyv�n bi ap� Evd� p�şmerg� re. Urmiye 1993

3.      Tar�x� 18 sal�y� Azerbayican- Ehmed Kesrew�( Bi ziman� Fars�)

4.      Bizava netew�ya Kurd - Kir�s Ko��ra bi ziman� Fars�

5.      Bizava netew�ya Kurd - Kir�s Ko��ra bi ziman� Fars�

6.      �sma�l Axay Şikak w bizwtinewey netewayet� Kurd - Mamosta Mihemed Res�l Hawar

7.      Hevpeyv�n bi Q�bad Simko re ( Kur� Simkoy� Şikak).

8.      Ehmed Teq� w yaddaştekan� ew - Bi ziman� Kurd�(zarava Soran�)

9.      Hevpeyv�n bi Dr. Cebar Qadir re.

10.  B�ran�n�n Riza Ref�i ( Qay�m Meqam el Mulik) endamek� parlimana �ran� di �ax� Riza Şah� Pehlew� de.

T�b�n�: Ev niv�s y� di p�şerojeke n�z�k de bi awayek� berfirehtir di piroja min ya bi nav� ( Jiyana 50 Navdar�n Kurd ) bi away� pirt�kek taybet� b� weşandin.