دەسەڵاتدارانی بنەماڵەی بادینان
بنەماڵەی (میر سەیفەندینیە) میر بەهرام پاشای گەورە كە لەساڵی (١٧١٤) دەسەڵاتی گرتە دەست توانی كۆتایی بەو بارودۆخە نالەبارە بهێنێت و دووبارە میرنشینەكە گەشایەوە لەچەند لایەنێك، سەرەتای كاری بەدابینكردنی ئاسایش و چەسپاندنی بارودۆخی میرنشینەكە دەستی پێكرد ئەوەش بە توندوتۆڵكردنی دەسەڵاتەكەی رێگای نەدا هیچ كێبڕكێكارێكی بەرامبەر بووەستێ لەسەر دەسەڵات توانی بە دادپەروەری و سەخیەتی خۆشەویستی دانیشتوان دەستەبەر بكات، بەمەش پشتگیری خەڵكی بەدەست هێنا بەبەرگری لێكردنی لە هەر هەڕەشەیەكدا هەروەها پەیوەندی میرگەكەی لەو سەردەمەدا لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی گەشەی كرد چونكە (بەهرام پاشا) كەوتە خزمەتی دەوڵەتی عوسمانی و بەرگریكردن لەهەر هەڕەشەیەكی ناوخۆیی و دەرەكی لەسەر دەوڵەتی ناوبراو، بەمەشە پەیوەندیە ئیداریەكانی گەڕاندەوە دۆخی جاران و راستەوخۆ میرگەكە بەسترایەوە بە ئستەنبۆڵ ئەوەش وای كرد كە والیەكانی دەوروبەری بكەونە دژایەتی كردنی خزم و نزیكەكانی لێهاندان و تەڵەی لەناوبردنیان بۆ دانایەوە بەڵام توانی ئەم هەوڵانە پوچەڵ بكاتەوە لە شارە قایمەكەی بمێنێتەوە گوێ بە دوژمەنەكانی نەدات، توانی سەربكەوێت بەسەر هەموو بەربەستەكان بۆ ماوەی زیاتر لە نیو سەدە حوكمی میرنشینەكە بكات كە ئەو ماوەیە بەرووداوی ترسناك و دەسكەوتی گرنگ بەسەر میرنشینەكە تێپەری. بەهۆی مردنی (میر بەهرام پاشا) پێكدادان و ناجێگیری سیاسی رووی لە میرنشینی بادینان كردەوە كاتێك كوڕەكەی بەناوی (ئیسماعیل پاشا) كورسی دەسەڵاتی لە ساڵی (١٧٦٨) گرتە دەست، ئەوەش بەهۆی ئەو ململانێیەی كەوتە نێو تاكەكانی بنەماڵەكە لەسەر دەسەڵات، ئەو ناكۆكیشە وای كرد كە میرگەكە ببێتە خۆراكی هێز و ئەیالەتەكانی دەورووبەری، هەروەها (ئیسماعیل پاشا) بەرپرسی بەشێكی گەورەی تێكچوون و داڕمانی میرگەكەبوو، چونكە خۆشەویست نەبوو لەلایەن ژێر دەستەكانی بەهۆی خراپی رەوشت و سیاسەتی، ئەوەش وای كرد بەرهەڵستكاریەكی گەورە لەدایك ببێت بەتایبەتی (ئیزدیەكان) كە بەركەوتەی زۆری ستەمەكەی بوون ئەو بارودۆخە نالەبارە درێژەی كێشا تاوەكو كۆتایی سەدەی (١٨)ەو نەمانی ئیسماعیل پاشا لەساڵی (١٧٩٨). میرنشینی ئەردەلان كاتێك كە باس لە بارودۆخی شارەزوور دەكەین رووداوەكانی میرنشینی ئەردەلان بەرچاو دەكەون چونكە ناوچەی دەسەڵاتیان لەو هەرێمەبوون، ئەردەلانیەكان دەستیان بەسەر هەرێمەكە داگرت لە چوارچێوەی تەواوی باشووری كوردستانی رۆژهەڵات جگە لە (لورستان) لە سەدەی (١٦)دا دەسەڵاتەكەیان سیفەتێكی شەرعی وەرگرت، لە چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانی كاتێك میری میرنشینەكە وەلائی خۆی بۆ (سوڵتان سولێمانی قانوونی) راگەیاند لە وەختێك كە خەریكی فەتحكردنی بەغداد بوو. بەڵام دەركەوتنی هەستی لایەنگیری دەوڵەتی صەفەوی لای هەندێك لە میرەكانی بەشی رۆژهەڵاتی میرنشینەكە وای كرد كە پەیوەندیان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی بەرەو تێكچوون و ئاڵۆزی سەربكێشێت. لەگەڵ ئەوەشدا زۆرجار دەبینرێت كە عوسمانیەكان بێزار نەبووینە لە داواكردنی یارمەتی لە میرانی ئەردەلان، بۆ ئیدارەدانی شارەزوور ئەوەتا (تەیمور خان كوڕی سوڵتان) كاتێك دڵسۆزی خۆی بۆ سوڵتان (مرادی سێیەم) رادەگەیەنێت لەساڵی (١٥٨٠) دەكرێتە میر لەسەر هەرێمی شارەزوور، پلەی میری میرانی پێبەخشرا هەروەها میرەكە سەرقاڵ بوو بە فراوانخوازیەكانی لەكوردستانی رۆژهەڵاتدا كە چەند ناوچەیەكی خستە سەر دەسەڵاتی خۆی لەوكاتەی لەسەر پێی خۆی وەستا و باوەڕی بەخۆی هەبوو لە تواناكانی پەیوەندیەكانی لاوازكرد لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی و هەنگاوی بەرەو سەربەخۆیی هاوێشت و بۆ ئەم مەبەستە یاری لەسەر دووپەت دەكرد واتە پەیوەندی لەگەڵ هەردوو دەوڵەتی عوسمانی صەفەوی پاراست. میر (هەڵۆ خان)یش لەسەر هەمان پەیڕەو رۆیشت كە شوێنی (تەیمور خان)ی گرتەوە لەساڵی (١٥٩١) كە لایەنگیری خۆی بۆ دەوڵەتی عوسمانی پیشانداو لە هەمان كاتیشدا سووربوو لەسەر درێژەدان بە پەیوەندی دۆستایەتی لەگەڵ دەوڵەتی صەفەوی ئامانجیش لەو كارەی دەست خستنی سەربەخۆیی زیاتر بوو لە بەڕێوەبردنی میرنشینەكەی دا دەیزانی كە لەرووی رەسمیەوە میرنشینەكەی بەشێكە لە مومتەلەكاتی سوڵتانی عوسمانی ئەوەش بەپێی رێككەوتنی ساڵی (١٥٩٠) كە لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی و شا عەباس مۆركرا، لەپاڵ ئەوەشدا عوسمانیەكان بەشێك لە ناوچەكانی شارەزوور بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەڕێوەدەبرد لە ناوەرساتی سەدەی (١٦)دا تاوەكو ئەو رۆژگارەش بەردەوام بوو لە دامەزراندنی والی خۆیان بۆ سەرپەرشتی كردن و بەڕێوەبردنی ناوچەكە لە هەمانكاتدا میرانی ئەردەلان وازیان نەهێنا لە سەروەریان لەو ناوچانەی كە لە نێو سنووری كوردستانی باشوور دابوون وێڕای ئەوەی كە دەسەڵاتی میرنشینەكە لە ناوچەكە كۆببوەوە بەڵام دواتر ناوەندی سەنگەكەیان گواستەوە كوردستانی رۆژهەڵات. میرنشینی ئەردەلان بارودۆخی سیاسی جێگیر نەبوو بەهۆی هەوڵدانی میرەكانیان بۆ دەستخستنی سەربەخۆیی كاروبارەكانیان و دورخستنەوەی دەسەڵاتی دەوڵەتە هەرێمیەكان چونكە پێگەیەكی سنووری هەستیاری هەبوو كەوتبووە نێوان هەردوو دەوڵەتی ململانێ كەری درێژخایەن ئەوانیش دەوڵەتی صەفەوی و دەوڵەتی عوسمانین. ئەم جارەیان عوسمانیەكان نەیانتوانی بۆ ماوەیەكی درێژ حوكمی ناوچەی ئەردەلان بكەن بەهۆی نوێبوونەوەی جەنگ لە ساڵی (١٦٠٢) هەڵۆ خان بارودۆخەكەی قوستەوە و توانی سوود لە ململانێی نێوان دەوڵەتی صەفەوی و دەوڵەتی عوسمانی وەربگرێت بۆ گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی پێشووی ئەردەلان لەسەر شارەزوور بەڵام دەوڵەتە داگیركارەكان كەوتنە دژایەتی كردنی ئەوەتا لە دەقێكی رێككەوتنی دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی صەفەوی لە ساڵی (١٦١٣)دا هاتووە"كاتێك دەوڵەتی عوسمانی هەڵسێت بەلابردنی دەسەڵاتی هەڵۆ خان لەسەر ئەیالەتی شارەزوور، پێویست ناكات دەوڵەتی صەفەوی بیگرێتە خۆی یان هیچ هاوكاری ماددی و مەعنەوی پێشكەش بكات"، هەروەها سەرچاوە مێژوویەكانی ئەردەلانی ئاماژە بەوە دەكەن كە دەسەڵاتی میرنشینەكە لەو رۆژگارەدا گەیشتبووە پلەیەكی دەركەوتوو و دیار، بەڵام دواجار سەركەوتوو نەبوو بەرامبەر موئامەراتی دەرەكی ئەوەتا شا عەباسی صەفەوی (١٥٨٨) تاوەكوو ساڵی (١٦٢٩) سەركەوتوو بوولە هاندانی (ئەحمەد خان) لە دژایەتی پێكردنی باوكیدا ململانێیەكە شەڕێكی ناوخۆیی لێكەوتەوە (ئەحمەد خان) لەساڵی (1619) سەركەوتوو گەیشتە كورسی دەسەڵاتی ئەردەلانیەكان لە (سنە) بەمەش میرنشینەكە بووە پاشكۆی دەسەڵاتی صەفەوی. (میر ئەحمەد خان) كۆمەڵێك كاری گرنگی ئەنجامدا لەبەرژەوەندی دەوڵەتی صەفەوی لەو ململانێیەی كەلەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی هەبوو لەو رۆژگارەدا بۆیە پێگەیەكی گرنگی بەدەست هێنا لای شا عەباسی صەفەوی هەروەها میرنشینەكە گەیشتە لوتكەی سەركەوتن لەو سەردەمەدا ئەوەش بەسوود وەرگرتن لە ململانێی ناوبراو بە مەبەستی گێڕانەوەی دەسەڵاتی ئەردەلان بۆ سەرناوچە لەدەست چووەكانی كوردستانی باشوور، سەرەرای ئەوەی كە دەسكەوتەكانی لە هەڵكشان و داكشاندابوو لە ناوچەكانی ناوبردوو بەهۆی هێرشە دووبارە بوەكانی عوسمانی لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام بوو، لە حوكمكردنی ئەردەلان و شارەزوور تا ساڵی (١٦٣٣) بەڵام لەو ساڵەدا لە دەوڵەتی صەفەوی هەڵدەگەڕێتەوە و دەچێتە پاڵ دەوڵەتی عوسمانی و لە جەنگێكدا لە مەریوان تێكدەشكێت لەساڵی (١٦٣٤) سەرەرای ئەوەی كە عوسمانیەكانیش یارمەتی پێشكەش دەكەن، دواتر روو دەكاتە موصڵ و هەر لەوێش دەمرێت و صەفەویەكانیش میرێكی نوێ دادەنێن لەسەر میرنشینەكە. سوڵتان مورادی چوارەم لە ساڵی (١٦٣٩) سەركەوتوو بوو لە هێرشێكیدا بەمەبەستی گەڕاندنەوەی بەغدا لە ژێر دەستی صەفەوی و مۆركردنی رێكەوتنی (زەهاو) بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو هەڵكشان و داكشانەی كە پەیوەست بوو بەكێشەی لایەنگیری میرنشینی ئەردەلان دەسەڵاتی لەسەر ناوچەی شارەزوور. میرنشینی سۆران پێگەی ئەو میرنشینە دەكەوێتە باشووری رۆژهەڵاتی میرنشینی بادینان بەیەكێك لەو میرنشینە كوردیانە هەژماردەكرێت كە لایەنگیری دەوڵەتی عوسمانی كرد، لە دژایەتی كردنی دەوڵەتی صەفەوی میری سۆران (سەیدی بەگ كوڕی شا عەلی بەگ) رۆڵێكی گرنگی گێڕا لە پاككردنەوەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی لە هێزی صەفەوی لە ئەنجامی تێكشكانیان لە جەنگی چاڵدێران لەگەڵ ئەوەشدا پەیوەندی میرنشینەكە لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی دواتر لە بەرژەوەندی میرنشینی سۆران نەبوو، چونكە سوڵتان سولێمان كاتێك لە هێرشی سەر تەبرێز گەڕایەوە، (عزەددین شێر) میری میرنشینەكە دەكوژرێت و بنەماڵەی سۆران دووردەخاتەوە لە مومتەلەكاتەكانیان ناوچەكانی سۆران بارودۆخێكی جێگیر بە خۆیان نابینن بەهۆی هەوڵدانی بەردەوامی میرانی سۆران بۆ گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی پێشوویان و توندوتیژی هەڵوێستی عوسمانی دوای ئەوەی بەشێوەیەكی سەربازی دەستیان بەسەر مومتەلەكاتی پشتاوپشتی میرنشینەكەدا گرت و دانیان بە حوكمی سۆران نەنا تاوەكو پەنجاكانی سەدەی (١٦)، كاتێك سوڵتان سولێمانی قانوونی ئیعترافی بە حوكمی (قلی بەگ كوڕی سلێمان بەگ) لەسەر حەریر و دەوروبەری، دواتر میرنشینەكە ریشەی داكوتا و پەیوەندیەكانی توندوتۆڵكرد لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی بەهۆی هەوڵی سۆرانیەكان لە دژایەتی كردنی دەوڵەتی صەفەوی گەشەكردنەكە بەردەوام بوو بەشێوەیەكی رێژەیی لەسەردەمی (میر عەلی بەگ كوڕی سلێمان بەگ) كە لەسەرەتای سەدەی (١٧) (هەریر)ی حوكم دەكرد پاشان دەسەڵاتەكەی فراوان بوو رووەو ناوچەكانی (دوین و خەلیفان ورواندز و ناوچەی باڵەكیان هەروەها ئەو پێگە چیایانەی كەوتوونە رۆژهەڵاتی میرنشینەكە)، جگە لەوەش میرەكانی سۆران (هەولێر و كۆیە)یان بەشێوەی دوو سنجق لەپاڵ سنجقی ناوەند بەڕێوەدەبرد كە تێكڕایان سەر بە ئەیالەتی (شارەزوور) بوون. میرنشینی سۆران سەنگی سیاسی و سەربازی پاراست لەنیوەی یەكەمی سەدەی (١٧)ە ئەوەش بەڕوڵ بینین و دەركەوتنی لە رووداوە ناوچەیەكان بەتایبەتی لە لاپەڕەكانی ململانێی نێوان هەردوو دەوڵەتی صەفەوی و عوسمانی لەو رۆژگارەدا هێزەكانی میری سۆران لەنێو سوپای (كوردی- عوسمانی) هەوڵیاندا گەمارۆی صەفەوی لەسەر قەڵای (دم دم) هەڵگرن لەساڵی (١٦١٠)، عوسمانیەكان داوای یارمەتیان لە (میر عومەر بەگی سۆران) كرد تاوەكو لەبەرەی شارەزوور بجەنگن دژی صەفەویەكان لەساڵی (١٦١٧) سەرەڕای ئەوەش میری ناوبراو بەشداری كرد لە هێرشە ئامانج دارەكانی عوسمانی بەمەبەستی گەڕاندنەوەی (بەغداد) كەلە ساڵی (١٦٢٣) لەلایەن صەفەویەكان داگیركرابوو بێگومان ئەمەش دەبێتە هۆی تۆكمەبوونی پەیوەندی نێوان میرنشینەكە و دەوڵەتی عوسمانی، ئەوەش رەگی داوەتەوە لەسەر بارودۆخی سۆران دەسەڵاتی سیاسی. بەڵام ئەو دەركەوتنە پوكایەوە لە ناوەڕاستی سەدەی (١٧)ە بەدواوە بەشێكی زۆریش لەسەدەی (١٨) چونكە سەرچاوەكان زانیاریەكی وانابەخشن كە شایانی باسكردن بێت لەو ماوەیەدا (حوسێن حوزنی موكریانی) وا لێكدەداتەوە كە هیچ پێكدادان و بۆنەیەكی گرنگ لەنێوان میرنشینەكە و هێزە هاوسێیەكانی بەتایبەتی هەردوو دەوڵەتی (عوسمانی و ئێران) رووینەداوە تاوەكو پێویست بكات بنووسرێتەوە كەچی هەندێك مێژوو نووسی تر هۆكارەكە دەگێڕنەوە بۆ دابڕانی میرنشینەكە و بێهێزبوونی لەماوەی ناوبراو، ئەوەش وای كردووە كاریگری نەبێت لە رووداوەكانی ناوچەكە و رەنگدانەوەیەكی سلبی دروست كردووە لە نووسینی مێژووەكەی لەو ماوەیەدا. سۆران رووبەرووی تەنگژە و كێشەی گەورە بۆتەوە بەتایبەتی لەسەر ئاستی ناوخۆدا ململانێی بنەماڵە لەسەر دەسەڵات، لەلایەكی ترەوە میرنشینەكە رووبەرووی تەحەددای دەرەكی بۆتەوە بەتایبەتی میرنشینی (بابان)ی هاوسێی لەو ماوەیەدا گەشەی كردووە بەبەردەوامی پاڵەپەستۆی خستۆتە سەر سۆران، دواجار هەڕەشە كراوەتە سەر سەروەری و سەربەخۆیی میرنشینەكە، میرانی سۆران لە ماوەی دابڕانی میرنشینەكەیان بەشێكی گەورەی ناوچەكانی دەسەڵاتیان لەدەست داوە لەنێویاندا (قەڵای رواندز) كە پێگەیەكی گرنگ بووە، تەنانەت بارەگای میرنشینەكەیان كە حەریر بووە، هەروەها (كۆیە) كە پێگەیەكی گرنگی میرنشینی سۆران بووە. |