شهقڵاوه
قهزای شهقڵاوه له ناحیهکانی (صلاح الدین ، هیران ، ههریر ، باسرمه ،
بالیسان ) پێکهاتووه ههروهها
(٢١٧) گوندیش له خۆ دهگرێت
.
پێگەی جوگرافی قەزای شەقڵاوە
قەزای شەقڵاوە یەكێكە لە قەزاكانی پارێزگای هەولێر ، كە دەكەوێتە بەشەكانی
ناوەراستیەوە ، هەریەك لە قەزاكانی (چۆمان ، سۆران ، و مێرگەسوور و رواندز) دەكەونە
بەشی باكووری و بەڵام بەشی باشووری بریتین لە قەزاكانی (ناوەندی هەولێر و دەشتی
هەولێر و كۆیەو خەبات) .
لە رووی پێگەی ئەسترۆنۆمیەوە ، ناوچەی شەقڵاوە دەكەوێتە نێوان هەردوو بازنەی پانی
(١٧-٣٦) و (٤٠-٣٦)ی باكوور ، هەردوو هێڵی درێژی (٥٧-٤٣) و (٣٩-٤٤)رۆژهەڵات، بەم
پێگەیەی قەزای شەقڵاوە ناوەراستی هەرێمی كوردستان داگیر دەكات.
ئەوەی پەیوەستە بە قەزای شەقڵاوە لە گەڵ یەكە كارگێرییەكانی دەوروبەری ، لە بەشی
باكووریدا لە گەڵ ناحیەی( خەلیفان)ی سەر بە قەزای سۆران هاوسنورە ، بەڵام لە بەشی
رۆژهەڵات لە گەڵ ناحیەی (بێتواتە)ی سەر بە قەزای رانیەدا هاوسنورە، هەریەك لە
ناحیەكانی (سكتان ، شۆرش) ی سەر بەقەزای كۆیە لە گەڵ ناحیەی (كەسنەزان)ی سەر
بەقەزای دەشتی هەولێر لە بەشی باشووریدا هاوسنوورە . بەڵام لە بەشی رۆژئاواوە لەگەڵ
هەریەك لە ناحیەكانی (بجیل ، گردەسین)ی سەر بەقەزای ئاكرێ و ناحیەی ( بەحركە) ی سەر
بەقەزای ناوەندی هەولێر، ناحیەی (دارەشەكران)ی سەر بەقەزای خەبات هاوسنورە .
هەڵكەوتەی جوگرافی قەزای شەقڵاوە پێگەیەكی گرنگی هەیە لە نێو پارێزگای هەولێر ،
چونكە خودی قەزاكە كەوتۆتە سەر رێگای هاملتۆن و دەروازەیەكە لە نێوان هەر یەك لە
شاری هەولێر و حاجی ئۆمەران بەرەو ئێران ، سەرەڕای ئەوە قەزای شەقڵاوە بەو پێگەیەی
، كە هەیەتی بۆتە نێوەندێك بۆ بەستنەوەی هەر یەك لە پارێزگای سلێمانی و پارێزگای
دهۆك بەیەكترەوە ، ئەوەش لە میانەی تێپەربوونی چەندین تۆڕی گواستنەوەی گرنگ پیایدا
، كە خۆیان لە رێگاكانی ( هەریر و ئاكرێ و دوكان) دەنوێنن .
جیگەی سەرنجە پێگەی قەزای شەقڵاوە بۆتە پردێكی گرنگ بۆ بەستنەوە و گرێ دانی هەریەك
لە ناوچە شاخاویەكان ، كە خۆیان دەنوێنن لە ناوچەی چیا چەماوە ئاڵۆزەكان و جیا
چەماوە سادەكان لە لایەك ، و ناوچەی دەشتایی ، كە بریتین لە دەشتە شەپۆلاوییەكان و
دەشتە تەختانییەكان لە لایەكی دیكەوە
ڕەهەندی مێژووی قەزای شقڵاوە
قەزای شەقڵاوە خاوەن مێژوویەكی دێرینە ، ئەوەی ئەم راستیەش پشت راست ئەكاتەوە بوونی
شوێنی دەستی مرۆڤە لە داتاشینی هەندێك ئەشكەوت ، وەك ئەشكەوت و شوێنەواری (وسو
ڕەحمان ، قەڵای میرسەن، گردی زێوەر) چەندین ئەشكەوتی تر، كە بەڵگەی دیارن بۆ بوونی
ئاوەدانی و ژیانی مرۆڤ هەر لە كۆنەوە لە دەڤەرەكەدا ، لە چەند شوێنێكی شارۆچكەی
شقڵاوە وەك گەرەكی (زێوەر) ، كە لە ئەنجامی هەڵدانەوەی زەوی كوپەی گەوەرەی تێدا
دۆزراوەتەوە ، كە لەسەر دەمێكدا بۆ ناشتنی مردووەكان بەكاریان هێناوە .
لەمەوە دەتوانین مێژووی ئەم ناوچەیە بگەرێنینەوە بۆ سەدەكانی پێش زاین .
سەرەرای ئەوە ، ناوچەی شەقڵاوە پێگەیەكی سەركی پێكەوە ژیانی ئایینە جیاجیاكان بووە
، بە جۆرێك هەر لە سەرتایی سەدەی یەكەمی زایینی ئایینی مەسیحیەت گەیشتوەتە ئەم
دەڤەرە، بەڵام ئایینی ئیسڵام لەسەدەی حەوتەم لە دەڤەرەكەدا بڵاو بووەتەوە لەسەدەی
شانزدەدا قەزای شەقڵاوە و دەورووبەری كەوتبوونە ژێر ركێفی مێرنشینی سۆران ئەو
میرنشینەش لە ماوەی دەسەڵاتیدا چەند پایتەختێكێ هەبووە لەو شارۆچكانەی كەوتبوونە
نێوان چیاكان ، وەك ( هەریر، شەقڵاوە ، دوین ، ) دەسەڵاتی ئەم میرنشینەش بەردەوام
بووە تاوەكو ساڵی
١٨٣٦ كاتێك عوسمانیەكانیش لە ساڵی
١٥٣٤دا عێراقیان داگیر كرد ،
ئەوە بوو دەستیان بە رێكخستنی كارگێریەكانی خۆیان كرد ( شەقڵاوە)یان كردە ناحیەی
سەر بەقەزای كۆیە .
بەگوێرەی ساڵنامەكانی ویلایەتی موسڵ ساڵی١٨٩٠ی زایینی و ساڵنامەی١٩٠٦ی زایینی
تیایدا باسی ئەوە دەكەن كە هەر یەك لە شەقڵاوە و بالیسان دوو ناحیەی سەر بە قەزای
كۆیە بوون ، لە سۆنگەیەكی دیكەوە بە گوێرەی دابەش كردنی كارگێری نوێ ویلایەتی موسڵ
تا ساڵی ١٩١٨دا لە رووی كارگێریەوە بریتی بوو لە سێ لیوا ، ئەوانیش لیوای موسڵ و
سلێمانی و كەركوك ، كە لیوای كەركوك لە 6 قەزا پێك هاتبوو ، ئەوانیش هەریەك لە
قەزاكانی ( كەركوك ، رواندز، هەولێر ، كۆیە ، كفری ، رانیە) بوون ، لەم دابەش
كردنەدا قەزای هەولێر سێ ناحیەی لە خۆ گرتبوو، بریتیی بوون لە ناحیەی ( سوڵتانیە و
دزەی و شەقڵاوە )بەڵام ( دێرە هەریر ) ناحیەیەك بوە سەر بەقەزای رواندز لە كاتێكدا
سەڵاحەدین وەك گوندێك بووە سەر بە ناحیەی شەقڵاوە .
لە رێكەوتی١٥/١٢/١٩١٨ عوسمانیەكان دەسەڵاتیان نەما ، لەم هەلومەرجەدا كۆیە و
ناوچەكانی دەورووبەری كەوتنە ژێر ركێفی دەسەڵاتی بریتانی ، لە دوایدا سەركردەی
سەربازی ( كاپتن های) بووە دەسەڵاتداری سەربازی سیاسی لە شاری كۆیە و دەورووبەری كە
درێژ دەبێتەوە بەرەو ناچەكانی خۆشناو ئەوە بوو ئینگلیزیەكان ( حەمە ئاغای غەفوور )
یان كردە دەسەڵاتداری كارگێری لە كۆیە ناوچە فراوانەكانی هەریەك لە ناوچەكانی
خۆشناو و شەقڵاوە و بالیسیانی بەرێوە برد.
لە گەڵ دروست بوونی دەوڵاتی عێراقیش لە ساڵی
١٩٢١دا عێراقی كارگێری لە١٤ لیوا پێك
هات لە نێوانیان دا لیوای هەولێر بوو، كە ئەو كات هەریەك لە شەقڵاوە و هەریر و
٢
ناحیەی سەر بە قەزای هەولێر بوون .
بە گوێرەی سەرژمێری دانیشتوان لە ساڵی
١٩٤٧دا شەقڵاوە وەك ناحەیەك بوە سەر بە قەزای
هەولێر، ژمارەی دانیشتوانی ئەو كات (١٣٢٨٩) كەس بووە .
لە رێكەوتی
١/٥/١٩٥٢ شەقڵاوە وەك ناحیە نامێنێ و راستەوخۆ دەكرێتە قەزا سەر بە
پارێزگای هەولێر دەبێت و قایمقامی ئەو ساڵەش خوالێخۆشبوو(شاكر فەتاح) بووە
بنچینەی ناوی شەقڵاوە
سهبارهت به ناوی شهقڵاوه بیر و بۆچوون و رای جیاواز ههیه ، یهکهم بهڵگه
نامه که ناوی شهقڵاوهی تێدا تۆمار کرا بێت کتێبی (معجم البلدان)ی ئاقووتی
حهمهوی یه که که به ( شقلاباذ)ناوی هێناوه ، پاشگری (اباذ)ی له گهڵ
چهندین ناوی گوند و شاری دیکهدا هێناوه که به دڵنیایهوه بهرامبهر (اباد)ی
فارسییه و له کوردیدا بهرامبهر (ئاوه)یه که به مانای ( ئاوادنی) دهخرێته
پاڵ ناوی شوێنێك .
له سنووری قهزای شهقڵاوه چهندین شوێن ههیه که ئهم پاشگرهیان پێوهیه
وهك( سیساوه ، فاتاوه ، سابیراوه ...) .
پهپێێ سهرچاوه دهڵێن له ئاوهدانی شاقولی بهگ گاتووه ، بهڵام مێژووی حوکمی
شاقولی بهگ دهگهرێتهوه بۆ سهردهمی سولێمانی قانونی و نوسینهکهی یاقووتی
پێش ئهو مێژووهیه .
مهلا جهمیلی رۆژبهیهنیش پێی وایه له شهقڵ(دار) و ئاو هاتبێ و شهماشه
میخایلیش پێی وایه ههر شهقاوهك ئاوه ، بهڵام بهڕای ههندێ کهسیش ئهو
ناوچهیه (شهقره) زۆر تێدابووه، شهقره : ئهو دارهیه که درێژیهکهی
نزیکهی سێ مهتره و دهتوانرێ بهدهست بههژێنرێ ) جاران به مهبهستی بیناسازی
بهکاریان هێناوه و وهکو وهکو کاریته له بانی خانوهکان بهکار هاتووه ،
بۆیه پێیان وایه له دهوروبهری شهقڵاوه خهڵك بۆ دهست کهوتنی ئهم جۆره
دارانه هاتونهته شهقڵاوه خهڵك بۆ دهستکهوتنی ئهم جۆره دارانه هاتونهته
ئهم قهزایه وشوێنهکهشیان ناو ناوه (شهقراوه) واته ئاوهدان به بوون و
ههبوونی ئه شقرانه . ئێستاش خهڵکی ناوچهکه ، شارهکهیان به شهقراوه ناو
دهبهن .
رێژهی دانیشتوانی قهزای شهقڵاوه
کۆمهڵگای ناوهندی قهزای شهقڵاوه تا ڕادهیهك
کۆمهڵگایهکی کراوهیه وه له رووی کۆمهڵایهتییهوه توانایهکی باشی
خۆگونجاندن و یهکتر قبوڵ کردنیان ههیه له رووی پێکاهاتهوه (موسڵمان و مهسیحی
) ین ، وه ههموو لایهك رێز له بیرووباوهڕی یهکتر ئهگرن.
ژمارهی دانیشتوانی ناوهندی قهزای (شهقڵاوه) له کۆی (٢٦٢٦١) کهس (١٣١٨٧)
له
رهگهزی نێر و (١٣٠٧٤)له رهگهزی مێ پێك هاتوون.
|